विलास शिंदे यांची हाक, निसर्गासाठी ! (Vilas Shinde’s Efforts for Environment)

कोल्हापूरच्या शिवाजी विद्यापीठाचे कुलसचिव विलास शिंदे हे शैक्षणिक पात्रतेनुसार व्हायचे मातब्बर प्राध्यापक; परंतु वास्तवात ते शिरले विद्यापीठ प्रशासनात आणि झाले कुलसचिव. अर्थात, त्याआधी उप, प्रभारी अशी कुलसचिवपदे त्यांना निभावावी लागलीच. एका अर्थाने तेही बरे झाले. त्यामुळे शिवाजी विद्यापीठास उत्तम, अनुभवी प्रशासक लाभला, विद्यापीठाच्या टेकडीवर निसर्गसृष्टी बहरली, विद्यापीठ हे पाण्याने मालेमाल झाले; तेवढेच नव्हे तर संकटसमयी विद्यापीठ साऱ्या कोल्हापूर शहराला पाणी पुरवू लागले ! विलास शिंदे यांच्यात एकाच वेळी शिक्षणप्रेमी प्राध्यापक, कुशल व्यवस्थापक, हाडाचा निसर्गवेडा आणि लेखनकुशल विज्ञानप्रसारक अशी चार व्यक्तिमत्त्वे लपली आहेत. मात्र लोकांच्या लेखी ते ‘पाणीवाला बाबा’ किंवा इंद्रजित भालेराव यांच्यासारख्या कविमनाच्या व्यक्तीस ‘झाड कवेत घेणारा माणूस’ असतात.

प्रशासक व माणूस म्हणून विलास शिंदे यांच्याबाबतचे दोन प्रसंग नमूद करण्यासारखे आहेत. एक – विद्यापीठ परिसरातील अंडर पास तयार करताना आपट्याच्या तीन झाडांपैकी एक झाड कापले जाणार होते, तर शिंदे यांनी रस्त्याचे काम थांबवले आणि रस्त्याचा मार्ग बदलून टाकला. संवेदनाशील लोकांना वाटले, की अधिकारी असावा तर असा ! दोन – विद्यापीठात काही रस्त्यांवर एका निसर्गप्रेमी माणसाने आफ्रिकन ट्युलिपची झाडे लावली होती. त्यांचा परिणाम म्हणून विद्यापीठ परिसरातील मधमाश्या पळून गेल्या आणि पोळी नष्ट झाली. शिंदे यांनी ती आफ्रिकन ट्युलिपची झाडे काढून टाकली. शिंदे म्हणतात, की नुसती झाडे वाढवून चालणार नाही, तर जैवविविधता जपणे ही सर्वात महत्त्वाची गोष्ट आहे.

ते निसर्गाप्रती संवेदनशील आहेत. मात्र त्यांचा प्रयत्न निसर्ग वाचला पाहिजे अशा केवळ गप्पा न मारता, त्यासाठी कृती करावी असा असतो. त्यासाठी त्यांचा स्वत:चा ‘अजेंडा’ आहे. त्यांचा ‘अजेंडा’ अन्न, वस्त्र व निवारा असा नव्हे तर अन्न, पाणी आणि हवा यांवर बेतलेला आहे. त्याला धरून ते त्यांचे विचार मांडत असतात व मानवी जीवनातील मूळ समस्यांकडे लक्ष वेधतात. पृथ्वीवरील जीवसृष्टी वाचवण्याचे प्रमुख सूत्र जल, जंगल आणि जमीन यांचा समतोल हे आहे. त्यासाठी नुसती वृक्षलागवड महत्त्वाची नाही तर ते वृक्ष जगवले पाहिजेत. ‘झाडे’ हा त्यांचा जवळचा व जिव्हाळ्याचा विषय. त्यासाठी त्यांनी ‘विद्यापीठ हीच माझी प्रयोगशाळा आहे’ असे वेळोवेळी सांगितले आहे आणि तशी निसर्गसृष्टी विद्यापीठ आवारात निर्माणदेखील केली आहे ! या कार्यात 2012 पासून क्रियाशील झाल्यानंतर विद्यापीठाचे कुलगुरू, अन्य अधिकारी यांचा पाठिंबा आणि खालच्या स्तरावरील कर्मचारी लाभले, त्यांच्यामुळेच हे शक्य होऊ शकले असे ते आवर्जून सांगतात.

‘बांधावरची झाडे’ हे पुस्तक वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. सर्वसामान्य वाचकालाही रस वाटेल अशी माहिती त्यामध्ये आहे. झाडांच्या कथा-बोधकथा-पुराणकथा असे सर्व साहित्य त्यात येते. पुस्तकात आंबा, आवळा, चिंच, शेवगा, हादगा अशा निरनिराळ्या गृहोपयोगी झाडांच्या रसभरित माहितीचा समावेश आहे. त्यांनी ग्रंथ व सदर लेखनाखेरीज मराठी विश्वकोषामध्ये वैज्ञानिक चरित्र नोंदींचे लेखन केले आहे. तसेच त्यांनी कोशाकरता वैज्ञानिक माहितीच्या नोंदीही लिहिल्या आहेत. त्यांची काही पुस्तके वा पुस्तकांतील अंश विद्यापीठ अभ्यासक्रमात समाविष्ट झाले आहेत. ‘एककांचे मानकरी’ हे पुस्तक क्रमिक म्हणून (2020-21पासून) सोलापूर विद्यापीठाच्या अभ्यासक्रमात समाविष्ट करण्यात आले आहे.

त्यांचे वृक्षप्रेम अजोड आहे. त्यांनी जेथे संधी मिळेल तेथे वृक्षलागवड आणि वृक्षसंवर्धन यावर लक्ष दिले आहे. त्यांनी विद्यापीठ आवारात तर एके ठिकाणी साडेनऊ एकरांत जंगल उभे केले आहे ! तेथे तऱ्हतऱ्हेची, वेगवेगळ्या उंचीची झाडे आहेत. त्या ‘राना’त गवत कापणे आणि भटकणे याशिवाय मनुष्यप्राण्याला कोणतीही गोष्ट करण्यास मज्जाव आहे. शिंदे यांनी हे जंगल फक्त दहा वर्षांत उभे केले आहे. हा प्रयेाग ‘काळजीविना वृक्षलागवड’ (नो केअर प्लँटेशन) म्हणून प्रसिद्ध आहे. तो मार्गदर्शकही समजला जातो. विद्यार्थ्यांचे नाते त्यांना मातीशी जोडायला शिकवण्यात आहे हे विचारसूत्र त्यामागे आहे. त्यांनी पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर विद्यापीठ (सोलापूर) व स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठ (नांदेड) परिसरातही वृक्षसंवर्धनाचे तसेच मोठे कार्य केले आहे.

जलसंवर्धन हाही शिंदे यांचा ध्यास असतो. शिवाजी विद्यापीठाला दररोज सहा लाख लिटर पाणी लागते. ते पाणी त्यांनी स्वत: ‘निर्माण केले’ आहे. विद्यापीठात दोन तलाव, दहा विहिरी आणि चोवीस शेततळी आहेत. विद्यापीठ 2017 पासून ‘जलस्वयंपूर्ण’ म्हणून नावारूपास आले. विद्यापीठाच्या पाणी खर्चामध्ये मोठी बचत झाली. त्यामुळे शहराच्या मोठ्या भागातील जलपातळीदेखील उंचावली आहे. विद्यापीठाने 2019 व 2021 या दोन वर्षीच्या महापूरात कोल्हापूर शहरात पाणीटंचाई असताना महापालिकेला लाखो लिटर पाणी दिले. या कामी त्यांना विद्यापीठाचा अभियांत्रिकी विभाग, स्वयंप्रेरणेने सहभागी होणारे कर्मचारी आणि राष्ट्रीय सेवा योजनेचे स्वयंसेवक यांचे सहाय्य झाले.

त्यांनी निसर्ग निरीक्षणातून सांगितलेला पावसाचा अंदाज मागील काही वर्षांपासून अचूक येतो असा अनुभव आहे. विलास शिंदे सांगतात, की पाऊस कधी आणि कसा येणार याचे संकेत निसर्ग देत असतो. कावळा, टिटवी, पावशा असे अनेक पक्षी अंडी कशी, कोठे आणि किती घालतात-कसे वागतात यावरून अंदाज येऊ शकतो आणि तो अचूक असतो. उदाहरणार्थ, टिटवी साधारणपणे मार्चच्या अखेरीस अंडी घालते. तिने नियोजित वेळी अंडी घातली तर पावसाळा जूनमध्ये सुरू होतो. अंडी मे नंतर दिसू लागली तर पावसाळा जुलैच्या अखेरीस सुरू होतो. अंडी नदी किंवा तलाव यांच्या आत दिसली तर पूरपरिस्थिती येत नाही. मात्र अंडी नदी-तलावाच्या पात्रात घातली नाहीत तर पूर परिस्थिती उदभवू शकते. अंडी चार किंवा चारपेक्षा जास्त असली तर पाऊस जबरदस्त पडतो. तीन असतील तर पीकपाणी चांगले येणारा, पुरेसा पाऊस पडतो; अंडी दोन किंवा त्यापेक्षा कमी असली तर अवर्षणाची परिस्थिती उद्भवते. त्याचबरोबर पावसाचे संकेत बहावा, पांढरफळी, धामण ही झाडे कधी आणि कशी फुलतात यावरूनही मिळतात. मात्र त्यासाठी झाडे आणि पशू-पक्षी यांचे सूक्ष्म निरीक्षण करावे लागते. विलास शिंदे यांनी मागील पाच वर्षांपासून असा बांधलेला पावसाचा अंदाज अचूक निघत आला आहे. त्यांनी 2024 च्या पावसाबाबतचा अंदाज तर युट्युबवरही सादर केला होता आणि त्यात पडताळणी केलेल्या घटकांचे चित्रणही आहे. त्याची लिंक सोबत दिली आहे.

विलास शिंदे यांचे जीवनध्येय व त्यांचा कार्यानुभव यामधून निर्माण झालेले त्यांचे चिंतन मौलिक वाटते – मानवाचे निसर्गाशी नाते खूप महत्त्वाचे आहे. झाडे, प्राणी, पक्षी काही सांगत असतात, ते सर्व जीवसृष्टी जाणत होती – मनुष्यमात्राचे पूर्वजही ते समजून घेत. ते नाते तुटत चालले आहे. अनेक वनस्पती आणि प्राणी यांच्या प्रजाती नष्‍ट होत आहेत. आता निसर्गसृष्टीचे कथन केवळ पशूपक्षी ओळखू शकतात. मात्र आधुनिक लोकांकडे ते समजावून घेण्यासाठी वेळ नाही. असेच चालू राहिले तर पृथ्वीवरील मानव जात नष्ट होण्यास वेळ लागणार नाही. म्हणूनच निसर्ग, जैवविविधता जपायला हवी !

विलास (व्ही.एन.) शिंदे 9420638840 / 9673784400

– नगिना माळी 8975295297 naginamali2012@gmail.com

© www.thinkmaharashtra.com 2024. सदर लेख अथवा लेखातील कोठल्याही भागाचे छापील, इलेक्ट्रॉनिक माध्यमात परवानगीशिवाय पुनर्मुद्रण करण्यास सक्त मनाई आहे. याचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कारवाई करण्यात येईल.