दिवाळीतील आनंदाचा एक भाग म्हणजे एकाच वेळी खाण्यासाठी उपलब्ध होत असलेले आठ-नऊ प्रकारचे खमंग, तिखट व गोड पदार्थ बनवले किंवा विकत आणले जातात. त्या पदार्थ समूहाला दिवाळीचा ‘फराळ’ असे थाटाने आणि मानाने म्हटले जाते.
मला फराळ प्रत्यक्ष खाण्यापेक्षा फराळाच्या पदार्थांनी ओसंडून वाहणारी दुकाने आणि दिवाळीपूर्वी घराघरांतून येणारे भाजणीचे आणि तळणीचे तिखटमधुर वास अधिक आवडतात.
पहिला पदार्थ म्हणजे आमच्या घरच्या विदर्भातील चकल्या. आमच्या घरी दिवाळीसाठी म्हणून चिवडा, दोनतीन प्रकारचे लाडू, शंकरपाळी, करंज्या वगैरे अगोदर करून ठेवतात, पण चकल्या मात्र नरक चतुर्दशीच्या दिवशी सकाळी ताज्या करतात. त्यासाठी भाजणीच्या पीठात मोहनाबरोबर लसूण, मिरची आणि कोथिंबिरीचे वाटण व दही घातलेले असते. त्या गरमागरम चकल्या भरपूर लोण्याबरोबर खातात. अर्थातच मला आमच्या घरच्या दिवाळी फराळाच्या पदार्थांतील चकल्याच अधिक आवडतात. बाकी पदार्थ मला तेवढे भूलवत नाहीत.
आमच्या कोल्हापूरच्या घरी आणि गल्लीतही दिवाळीच्या तयारीची धामधूम दसऱ्यापासूनच असते. त्या मानाने मी नागपूरात एके वर्षी होते तेव्हा तेथे थोडा निवांतपणा होता. पण मी त्यावर्षी तेथे एका घरी दिवाळी पाडव्याला भल्या मोठ्या लांबट पुडाच्या वड्या आणि खव्याच्या करंज्या खाल्ल्या होत्या. वड्या कशा भरपूर ताजी आणि हिरवीगार कोथिंबिर घातलेल्या अगदी खुसखुशीत होत्या! आमच्या कोल्हापूरात पुडाच्या वड्यांसदृश, वेगळ्या आकाराच्या आणि चवीच्याही कांदा-कोथिंबिरीचे सारण घातलेल्या खमंग आणि तिखट बाकरवड्या करतात. त्याही चवीला छान असतात. त्या अगोदर करून ठेवता येतात. पण त्या काळात विदर्भात दिवाळीतही ताजे पदार्थ करण्यावर अधिक भर असायचा. त्याच काळी मी आमच्या एका मित्राच्या घरी वाटलेल्या चारोळ्याचे सारण घातलेल्या छोट्या छोट्या करंज्याही खाल्ल्या होत्या. त्यांची चव अजून मनात आणि अर्थात जीभेवरही आहे.
मी दरवर्षी नरक चतुर्दशीच्या दिवशी आमच्या घरचा फराळ खाऊन ओळखीच्या काही मोठ्या लोकांना नमस्कार करण्यासाठी म्हणून नवीन कपडे घालून घराबाहेर पडते. पहिल्यांदा बाबांच्या एका स्नेह्यांकडे जाते. ते कुटुंब बेळगावचे असल्यामुळे त्यांच्या घरचा फराळ अर्थातच आमच्या घरच्या फराळापेक्षा थोडा वेगळा असतो.
त्यांच्या घरातील गूळाच्या पाकात केलेले कडक बुंदीचे लाडू आणि तांदळाच्या पीठात, फेसलेले लोणी घालून केलेली कडबोळी खाणे म्हणजे मला एकदम मेजवानीच वाटते.
आमच्या बाबांच्या मारवाडी मित्रांकडे फराळ म्हणजे पाक ओसंडून वाहणारी बालुशाही, गुलाबाच्या पाकळ्या पाखरलेले, मलई घातलेले जाळीदार गीव्हर – आणि बारीक मोतिचूराचे, चांदीचा वर्ख लावलेले लाडू – साधारण कडबोळ्याच्या चवीची पण आकारात भिन्नता असलेली चंपाकळी, विविध प्रकारची शेव आणि बरेच पदार्थ असतात. मला त्यांचा फराळ पाहण्यास अधिक आवडतो. कारण तेवढे तूपाळ पदार्थ जास्त खाता येत नाहीत. चवीसाठी म्हणून एखादा तुकडा खाल्ला तरी पुरे होते.
मला कोकण किनारपट्टी आणि गोवा या भागात मूळ स्थान असलेल्या लोकांच्या घरात दिवाळीच्या दिवशी बनणारे सातआठ प्रकारचे पोहे, विशेषतः नारळाच्या दूधातील चिंचेचा कोळ घातलेले कोळाचे पोहे अधिक प्रमाणात आवडतात. कोकणात तांदळाच्या पीठाची आंबटगोड आणि तिखट बोरे करतात. ती बोरे येताजाता चघळण्यास मजा येते. गोव्यातील कणकेच्या पीठात भरपूर तूप घालून पीठाचे लाडू आणि ओले खोबरे परतून कोरडे करतात. त्या खोबऱ्यात काजूची पूड आणि साखर घालून सारण बनवतात. ते सारण घालून बनवलेल्या करंज्या आणि पीठाचे लाडू एकदम मस्त. गोव्यातील अनेक घरांत घरीच दूधाचे पेढे बनवतात. ते पेढे फारच छान लागतात.
झारखंड आणि ओरिसा राज्यांत खव्याचे सारण घालून, मुरड घालून गोल आकाराच्या करंज्या तळल्यानंतर लगेच पाकातून काढतात. त्या करंज्यांना चंद्रकला म्हणतात. त्याही करंज्या मला फारच आवडतात. सीकेपींकडील खाज्याच्या करंज्या भारीच असतात. आमच्या येथे काही घरांमध्ये साठाच्या करंज्या बनवतात. त्या करंज्या गरम गरम खाण्यास अधिक छान लागतात.
माझ्या एका मैत्रिणीची आई सप्तरंगी करंज्या करायची. त्या कुकिंग क्लासेसही घ्यायच्या. विशेषतः दिवाळी फराळाच्या त्यांच्या क्लासेसना बायका गर्दी करत. त्यांच्या इंद्रधनुषी रंगाच्या करंज्या देखण्या दिसत, पण चवीला एरवीच्या करंज्यांसारख्याच लागत. चिरोटे मात्र त्या अफलातून बनवत. पांढरे शुभ्र, हिरवे, केशरी व पिवळे अशा विविध रंगांचे गोल गोल, अनेक पदर सुटलेले आणि टम्म फुगलेले त्यांच्या घरचे चिरोटे पाहण्यास मजा येई. त्या रंगीबेरंगी चिरोटे आणि पालक शेवेची रांगोळी अतिशय सुंदर काढत.
आमच्या कॉलेजमध्ये जळगावच्या मुली होत्या, त्या दिवाळीची सुट्टी संपवून घरी येताना, साखर-खोबऱ्याचे सारण भरलेल्या मोठाल्या पण न फुगलेल्या पुऱ्या आणि दराब्याचे लाडू आणत. त्यांच्याकडील चकल्या आणि करंज्या पण मोठ्या आकाराच्या असत. त्यांच्या डब्यांमध्ये लसूण, टोमॅटो, पालक, कांदा असे शेवेचे खूप प्रकार असत. होस्टेलवर त्यांचे फराळाचे सर्वात लवकर डबे फस्त होत.
खानदेशातील दराब्याचे लाडू फार सुंदर लागतात. पण ते लाडू बनवणे जिकिरीचे असते असे त्या सांगत. मला दिवाळीच्या लाडवांत आमच्या घरी क्वचित होणारे वाटल्या हरभऱ्याच्या किंवा मूगाच्या डाळीचे लाडू खूप आवडायचे. साधी शेव तळून, ती बारीक करून साखरेच्या पाकात केलेले शेवेचे लाडू पण छान लागतात. पण ते लाडू फार खाता येत नाहीत; आणि एकदा खाल्ले की दुसरे काही खाण्याची इच्छा उरत नाही !
आईची एक मैत्रीण खवा घालून रव्याचे सुंदर लाडू करते. मला प्रत्येक वेळी ते लाडू खाल्ले की त्यांना काहीतरी बक्षीस द्यावेसे वाटते. हल्ली तयार बुंदी मिळत असल्याने घरातही थोडक्या प्रमाणात का होईना बुंदीचे लाडू करता येतात. बुंदीचे गूळाच्या पाकातील मऊ लाडू विशेष भारी लागतात. हल्ली लोक दिवाळीला भरपूर सुका मेवा घालून डिंकाचे आणि डायबिटीससाठी मेथ्यांचे, जवसाचे वगैरे लाडू करतात. दिवाळीच्या पदार्थांत ते लाडू बिचारे हिरमुसून बसले आहेत असे मला वाटते.
मला ‘चिवडा’ हा प्रकार फारसा आवडत नाही, असे वाटायचे. पण शाळेतील एक मैत्रीण जवळ राहण्यास आली आहे. ती इतका सुंदर चिवडा करते की बस! तिला चिवडा करताना पाहणे हाच मूळात एक ‘सांगितिक प्रवास’ असतो. दहा दुकाने फिरून ती विशिष्ट प्रकारचे पोहे आणते. मग ते अलवारपणे भाजते. त्यात अचूक रंगावर तळलेले शेंगदाणे, डाळे, कढीपत्ता, खोबऱ्याचे तुकडे, मनुका, काजू घालते. मग त्या चिवड्याला फोडणी घालून मंद आचेवर भाजते. तिच्या त्या सर्व प्रक्रिया एका तालात चालतात. सर्वात शेवटी ती त्या चिवड्यात तळलेला कांदा आणि बटाटा यांचा किस घालते. मग तो चिवडा पूर्ण होतो. त्याचबरोबर ती त्या चिवड्यात पीठी साखर आणि सायट्रिक अॅसिडही घालते. त्यामुळे तिचा चिवडा चवीला छान असतो. गंमत म्हणजे तो चिवडा कितीही जुना झाला तरी तेवढाच चुरचुरीत असतो.
आमच्याकडे फुलवलेल्या पोह्यांचा चिवडा कधी बनवत नसत. पण त्या चिवड्यातही एरवीच्या सगळ्या सामुग्रीबरोबर आल्याचा किस तळून घातला आणि बारीक शेव घातली तर तो चिवडा लाजवाब लागतो. तळलेल्या पोह्यांचा तिखटगोड चिवडाही फार छान लागतो. पण त्यासाठी सिध्दहस्त सुगरणीची गरज आहे. नाहीतर तो चिवडा हमखास बिघडतो. अर्थातच बिघडलेल्या फराळाच्या पदार्थांमधून बरेच नवनवीन पदार्थ करता येतात. प्रस्तुत लेखिका त्यामध्ये बरीच प्रवीण आहे ! माझे काही प्रयोग म्हणजे, खुसखुशीत शंकरपाळ्यांवर गरम असतानाच पीठी साखर घातली की त्याची चव अधिक निखरते. तोच परिणाम साधण्यासाठी तिखटमीठाच्या गरम शंकरपाळ्यांवर थोडा चाट आणि पेरी पेरी मसाला भुरभुरायचा. तसे केलेले शंकरपाळे पाहता पाहता फस्त होतात.
सर्वात शेवटी म्हणजे अनारसे ! हा पदार्थ ‘आधिरस’ या नावाने दक्षिण भारतात बनवतात. तो चवीला अतिशय चांगला असतो. त्यात केळं/खवाही घालतात. साखरेचे अनारसे जाळीदार आणि देखणे असतात. पण चवीला गूळाचे अनारसे भारी असतात याबद्दल कोणाचे दुमत नसेल.
मी कॉलेजमध्ये असताना घराघरांतून फराळाचे पदार्थ गोळा करून आमच्याजवळ असलेल्या झोपडपट्टीतील घरी पोचवत असे. त्या लोकांनाही आम्हाला काही द्यावेसे वाटे. साध्या चुरमुऱ्याचा चिवडा, खुळखुळ्यासारखे वाजणारे मोठ्या आकाराचे कानवले आणि गूळाच्या पाकातील कणकेचे जाड जाड शेवखंड असा फराळ त्यांच्या घरी असे. मला सुंठ आणि बडिशेप घातलेले गूळातले शेवखंड अजूनही आवडतात.
प्रत्येकाच्या घरचा फराळ वेगळा, प्रत्येक सुगरणीची खासीयत वेगळी. दिवाळीचा फराळ दृष्टी, गंध आणि जिव्हासौख्य आणि आनंद देणारा असतो. त्यामुळे नाही नाही म्हणतही, दिवाळी आली की गृहिणी फराळाच्या तयारीला लागतेच लागते.
– मंजूषा देशपांडे 9158990530 dmanjusha65@gmail.com
(‘आपलं महानगर’वरुन उद्धृत, संस्कारित)
About Post Author
