शब्द – भटके-विमुक्त (Wandering Words)

या जगात सगळ्यात जास्त भटके-विमुक्त कोण असतील, तर ते म्हणजे भाषेतील शब्द. माणसांचे समूह आदिम काळापासून स्थलांतर करत आहेत. त्यांच्याबरोबर त्यांची भाषा, त्यांचे शब्द त्यांच्यामागे, त्यांच्या पाळीव जनावरांप्रमाणे फिरत आहेत. जगभर मानवसमूह ज्या ज्या दिशांना गेले त्या त्या मार्गावर त्यांनी त्यांच्या खुणा मागे ठेवल्या आहेत. त्या खुणांमध्ये भाषा ही सगळ्यात महत्त्वाची खूण. भाषांचे आदान-प्रदान स्थलांतराच्या मार्गांवर वेगवेगळ्या संस्कृतींमध्ये होत राहिले. शिकार आणि फळे-कंदमुळे गोळा करणारे मानवसमूह मैदानी प्रदेशात स्थिरावले, शेती आणि पशुपालन करू लागले. स्थलांतरितांच्या नव्या लाटा येत राहिल्या. संस्कृतीची, भाषांची देवाणघेवाण होत राहिली. मानव समाज स्थिर झाल्यानंतर नवनव्या अवजारांचे, नवनव्या तंत्रांचे शोध लागत गेले. गरजेपेक्षा जास्त उत्पादन होऊ लागले. माणसाला शिकारी अवस्थेतील खडतर जीवनापासून थोडी मुक्ती मिळाली, कला-कौशल्ये विकसित झाली आणि साहजिकच व्यापाराला चालना मिळाली. भाषांची, शब्दांची जशी देवाणघेवाण व्यापारामुळे झाली तशी ती इतर कोठल्याही घटकामुळे झाली नसेल. विकणाऱ्यांनी ग्राहकांची आणि ग्राहकांनी व्यापाऱ्यांची भाषा जाणून घेतली. केरळचा किनारा मसाल्याच्या पदार्थांमुळे देशोदेशीच्या व्यापाऱ्यांनी गजबजलेला सोळाव्या शतकापासून होता. त्यामुळे मल्याळम शब्दांचा शिरकाव जगभरच्या भाषांमध्ये झालेला आहे. मुंबईतील गुजराती आणि मराठी माणसे धडपडत एकमेकांची भाषा बोलतात आणि चेन्नईमध्ये स्थायिक झालेले मारवाडी तमिळ अस्खलित बोलतात.

व्यापारमार्गावर झालेल्या भाषिक देवाणघेवाणीमुळे भारतीय भाषांमध्ये फारसी, अरबी, तुर्की, मंगोल, पोर्तुगीज, फ्रेंच, स्पॅनिश भाषांमधील शब्द आढळतात. इंग्रजी शब्दांबद्दल तर बोलायलाच नको. सगळ्या भारतीय भाषांमध्ये इतके इंग्रजी शब्द असतात की ती भाषा येत नसली तरी ऐकणाऱ्याला गोळाबेरीज अर्थ कळतो. मुद्दा हा आहे की जगभरच्या भाषांमध्ये आणि त्यायोगे मानव समूहांमध्ये अंतर्गत नातेसंबंध आहेत. भाषांची ही देवाणघेवाण आजच्या घटकेलाही चालू आहे. सर्वच भाषासमूहांमध्ये कोणालातरी भाषाशुद्धीची अधूनमधून उबळ येत असते. पण तो विचारच बाष्कळपणाचा आहे. वंशशुद्धी आणि भाषाशुद्धी करता येईल असे ज्या कोणाला वाटत असते ते मुर्खांच्या नंदनवनात राहतात यात शंका नाही !

हिंदीमध्ये ‘भटका’ या अर्थाने शब्द आहे ‘यायावर’. यायावरमध्ये नुसतेच भटके असण्याची भावना नाही तर विमुक्त असण्याचीही छटा आहे. जो सर्व भौतिक, भावनिक पाशांपासून मुक्त होऊन भटकत असतो तो यायावर. ‘शब्द’ हा असा यायावर आहे. तो अमूक एका भाषेतला आहे म्हणून तिथेच राहील असे नाही. तिथे राहील आणि दूरदेशीच्या इतर भाषांमध्येही जाईल. त्याचा उच्चार बदलेल, कदाचित त्याचा अर्थही बदलेल, पण तो ज्या भाषेतून आला असेल तिच्या खुणा त्याच्या अंगावर राहतीलच. एकदा मी पूर्व युरोपातल्या कोठल्यातरी भाषेतला एक सिनेमा बघत होते. पडद्यावरची चित्रे बघणे आणि पडद्यावर तळाला येणारे संवादांचे इंग्रजी भाषांतर वाचणे अशी कसरत चालली होती. तेवढ्यात माझ्या लक्षात आले, की संवादातील दोन शब्द हे वेगळ्या धाटणीने उच्चारलेले तमिळ शब्द आहेत. संवाद वाचताना मला वाटला होता तोच त्या शब्दांचा अर्थ होता. जुन्या ओळखीचे माणूस रस्त्याच्या पलीकडील तीरावर दिसले की जसा एक हलका दिलासा वाटतो तसा दिलासा वाटला त्या दिवशी.

असा हा ‘भटका-विमुक्त’ असलेला शब्द सार्वभौम आहे. चंद्रगुप्त मौर्याच्या दरबारात आलेला ग्रीक राजदूत, मॅगेस्थेनिस याने त्याच्या ‘इंडिका’ नावाच्या ग्रंथात, भारतातील समाजव्यवस्थेविषयी लिहिताना म्हटले आहे; की या समाजातले तत्त्वज्ञ, ग्रीकमध्ये फिलॉसॉफर्स म्हणतात त्या अर्थाने; संख्येने सगळ्यात कमी असले तरी त्यांचे सामाजिक स्थान सगळ्यात वरचे आहे. त्यांची विभागणी त्याने ‘ब्राखमेनेस’ आणि ‘शर्मनेस’ अशा दोन गटांमध्ये केली आहे. ते दोन गट म्हणजे म्हणजे ब्राह्मण आणि श्रमण. त्यातील पहिल्या गटातील लोकांना एकांतात राहून सखोल अभ्यास करावा लागतो. त्यांचा देव सूर्याचा किंवा अग्नीचा प्रकाश हाच आहे. ते त्या प्रकाशालाच ‘देव’ किंवा ‘शब्द’ असे म्हणतात. हा ‘शब्द’ म्हणजे सर्वसामान्य माणसे बोलतात तो शब्द नाही तर ज्या शब्दाच्या सहाय्याने ज्ञानाच्या प्रांतातील गूढ उलगडते तो शब्द. शब्दातच ईश्वर आहे म्हणून तो शब्दच ईश्वर आहे.

ऋग्वेदाची साक्ष काढायची झाली तर शब्द येतो कोठून ? तर तो ‘परमे व्योमन्’ मधून म्हणजे आकाशापलिकडच्या अवकाशातून येतो. पण माणूस स्वतः काही इतकी तप:सिद्ध म्हणजे चांगल्या अर्थाने ‘पोचलेली’ नसते, की तिला तो आकाशापलीकडच्या अवकाशातला शब्द ऐकू येईल ! शब्दात ईश्वर सामावलेला असला तरी प्रत्यक्षात मात्र शब्द म्हणजे काही ध्वनींचा सामायिक नाद असतो. ते ध्वनी वापरून मी जो नाद करत आहे तो समोरच्या माणसाला कळायला हवा असेल, तर त्या नादाचा अर्थ अमूक एक आहे हे त्याला मान्य असायला हवे. तरच संवाद शक्य आहे. आजच्या भाषेत बोलायचे तर बोलू इच्छिणाऱ्या दोन माणसांनी ‘सेम पेज’वर असणे आवश्यक आहे. ‘कानडीने केला मराठी भ्रतार । एकाचे उत्तर एका न ये ।।’ अशी स्थिती होऊ नये असे वाटत असेल तर एकमेकांपाशी असलेल्या शब्दांविषयी आत्मियता बाळगायला हवी. तरच संवाद शक्य आहे. स्वभाषेतले, परक्या भाषेतले, परक्याहून परक्या भाषेतले असे जे काही शब्द वाट्याला आले, त्यांनी स्वभाषेला आकार दिला ते सांभाळायला हवेत. त्यांनी स्वतःच्या भावनांना, विचारांना रूप दिले. भावना, विचार प्रकट करण्याची क्षमता दिली. स्वतःच्या हाती एक शस्त्र दिले. ते प्राणपणाने जपायला हवे, वेळ पडली तर प्राणपणाने चालवायला हवे. आज शस्त्रपूजेच्या दिवशी हे इतकेच. चला सीमोल्लंघन करू या आणि सोने लुटू या.

– सुनंदा भोसेकर 9619246941 sunandabhosekar@gmail.com
———————————————————————————————-