माझे जीवन गाणे (My Life Story- Principal Vishwas Patil)

मला कविता शिकावी वा अनुभवावी लागली नाही. ती सरळ एखाद्या जीवनव्रतासारखी उरीशिरी येऊन भेटली. मी या साऱ्यांच्या आणि कष्टकरी आईबाबांच्या कुशीत पाखरांच्या पिलासारखा वाढलो. तो सर्व काळ म्हणजे स्मरणयात्रेच्या वाटेवरील निधान आहे.

मी मोठा झालो, शिकलो, विचार करू लागलो, मला साहित्याची जाणीव आहे, वेदनेचा वेद वाचता येतो. प्रेमाचे उपनिषद गाता येते. लोक विचारतात, ‘तुमची साहित्यविषयक प्रेरणा काय?’ माझे मातीशी अन् मेघांशी नाते ही माझी प्रेरणा आहे. पहिले विद्यापीठ आईची मांडी अन् दुसरे विद्यापीठ निसर्गाचा भावगंधित पसारा. मी धुंवाधार कोसळणारा ढग बघतो. मी धरतीत न पेरलेले उगवताना बघतो. तेव्हा मला वाटते, पावसाळी धारांमधून ही अदृश्य-अतर्क्य बीजे धरणीच्या उदरात खोलवर उतरतात, रूततात, रूजून येतात आणि हिरवी भाषा अवतरते. काळ्या धरतीवर ज्वारीचे चांदणे लहडते; काळ्या आभाळभर ज्वारी हसते.

माझ्या बाबांनी मला तीन गोष्टी सांगितल्या. ‘पेरलं की उगवतं’ याचा अर्थ पेरल्याशिवाय उगवत नाही. त्याचाच अर्थ असा, की ‘काही हवे असेल तर काही सोडावे लागते.’ तो त्यांना कालच्या जगण्याचा आलेला अनुभव. ‘जे पेरले तेच उगवते. कोय रोपली की आंबा मिळतो. बाभळ पेरणाऱ्याला आंबा कोठून मिळेल?’ ही बाबांची जीवनश्रद्धा. तेच वर्तमानाचे गीत. तोच त्यांचा विश्वास. बाबांनी असे काल, आज आणि उद्या समजावून सांगणारे नवल वर्णिले. ते मी जोपासले, विवेकाने अलंकृत केले, परिश्रमाने शृंगारित केले.

दहा लेख लिहू पाहणारा मी स्वतःच अचंबित झालो. ‘ साधना, तपस्या आणि आहुती’ या शीर्षकाने त्रिखंडात्मक गांधी चरित्र सिद्ध झाले. मी ते काम हिंदीतून केले आहे. नारायणभाई माझ्या घरी येऊन गेले आहेत. त्यांनी विचारले, ‘कुठल्या खुर्चीवर बसून लिहितोस तू?’ मी अंगुलीनिर्देश केला. त्या खुर्चीवर नारायणभाई आसनस्थ झाले. प्रसन्नता घरभर पसरली. त्यांनी पहिल्या खंडाला प्रस्तावना लिहून दिली. आशीर्वादच तो ! गांधीचरित्र लेखनाचे कार्य पूर्ण झाले. त्यातील अक्षर न् अक्षर नारायणभार्इंनी ऐकले, सूचना केल्या, बदल सुचवले. पुनर्लेखन झाले. आता मी नारायणभार्इंच्या परिवाराचा सदस्य आहे. मी निरोप घेत होतो. त्यांच्या पवित्र कुटीच्या अंगणात सोनचाफ्याचे झाड आहे. मी त्यांच्यासमोर उभा आहे. नारायणभाई माझे दोन्ही बाहू धरून उभे आहेत. त्यांनी माझ्या नजरेत नजर मिळवली आहे. क्षणभरच त्यांच्या नेत्रांत पाणी तरारले. त्या जलाचा अमृतमय स्पर्श मला लाभला. अमृत अमृत म्हणून आणखी काय असते?

माझी सौभाग्‍यवती सौ. चंद्रकला हिने 19 नोव्‍हेंबर 2015 रोजी या नश्वर जगाचा निरोप घेतला. ती माझ्या आयुष्‍यात श्वासासारखी तादात्‍म्‍य पावली आहे. तिचे स्‍मरण स्‍वाध्‍यायरत असताना सतत सोबत करत असते.

माझ्या मनात एक कविता रूंजी घालते. गेल्या पन्नास वर्षांपासून तिचा ताजेपणा काही कमी होत नाही. उलट, ती अधिकाधिक ताजीतवानी, सार्थक आणि कालोचित वाटू लागते. ती कविता उणीपुरी आठ ओळींची आहे. तीच कविता जीवनसंजीवक ठरते, जीवन जगण्याची दिशा दाखवते, झुंजण्याचे परिमाण देते, समर्पणाची रीत शिकवते. कविता ही खरे तर एखाद्या कवीची असते; पुढे ती सर्वांची होते. मग कविता कधी चळवळीची पताका बनते, कधी अग्निफुलांची पखरण करते, कधी करूणेची स्रोतस्विनी बनते, कधी ऊर्जेचा सागर बनते, कधी जीवनस्पर्शी बनते, कधी देव्हाऱ्यातील सांजवात बनते. माझ्या मनाच्या देव्हाऱ्यात अशीच एक कविता आहे. मला ती सातत्याने आठवते, मनोभावे आवडते.

ती कविता ही एक प्रार्थना आहे. जगभरातील प्रणत मुद्रांना स्वर देणारी अशी ती कविता आहे. निःशब्द मौन प्रार्थनांना अक्षरांचे वरदान अर्पिणारी ती कविता आहे. ती कविता सर्व धर्मांबद्दलचा आदरभाव व्यक्त करते. सर्व धर्मांवर समानतेने प्रीत करते. धर्मा-धर्मातील उसळत्या जलप्रवाहावर संवादाचा सेतू रचते. ती धर्मातीत कविता आहे. मानव्य फुलवणारी कविता आहे. कवितेची सुरूवात होते-

   ‘अजाण आम्ही तुझी लेकरे तू सर्वांचा पिता | नेमाने तुज नमितो गातो तुझ्या गुणांच्या कथा ||’

जगत् पित्याला अजाण लेकरांचे अभिवादन ! ‘सारी ईश्वराची लेकरे’ अद्वैत भावाचा हा शंखनाद येथे घुमतो. ती कविता मानवमात्राच्या समनुयोगाची दीक्षा देते. त्या कवितेतील ईश्वर मुक्त आहे, बंधनातीत आहे. त्याचे काही विशिष्ट रूप नाही. त्याचा काही ठरावीक आकार नाही. त्याला नाव नाही, ठाव नाही. ईश्वर हे सर्वव्यापक तत्त्व आहे, सर्वस्पर्शी विचारधारा आहे, ते सर्वात्मकाचे रूप आहे, ते सर्वेश्वराचे रूप आहे.

त्या ईश्वराचे पंचायतनही अद्भुत आहे. ते पंचायतन पंचमहाभूतांचे आहे. सूर्य, चंद्र, सागर, डोंगर, शेती, तळे यांसारखी तत्त्वे या ईश्वराची आरती करत आहेत. गुरे-वासरे ही त्या ईश्वराचीच. ते वात्सल्याचे प्रतीक आहे. फुले देवाची, फळे देवाची, पाखरांच्या ठायी त्याचेच तर चैतन्य नांदते. देवाला मनापासून भावणारी ती निसर्गसंपदा. तो देव असा चराचरात सामावलेला आहे. तो देव मंदिरात बंदिस्त नाही, कोठल्या मठात अडकलेला नाही, भाकडकथांच्या जाळ्यात गुंतलेला नाही, तो अमर्याद श्वासासारखा, व्यापक क्षितिजासारखा, अथांग दर्यासारखा, अनंत गगनासारखा आहे. त्या देवाला नाना नावे. त्याची दहा दिशांना घरे – किंबहुना दहा दिशा हीच त्याची घरे. त्याच्या मायेची चादर सर्वांवर आहे. कोणी आप्त नाही, कोणी सगा नाही, कोणी जवळचा नाही आणि कोणी असलाच सोयरा तर तो दीनजन आहे. देव शोषितांचा, वंचितांचा सखा आहे. अखेरच्या माणसाची कुटी हा त्याचा ठाव आहे.

जीवनाचे साफल्य काय? कशासाठी हा जीवित्वाचा ध्यास? कवी म्हणतो, खूप शिकावे, ज्ञानसंपन्न व्हावे, विज्ञानसंपन्न व्हावे, काम करावे, श्रमाधारित स्वावलंबी जीवन असावे, प्रेम धरावे मनी – मन प्रेमजळाने तुडुंब भरलेले असावे. मनाच्या सरोवरात प्रेम-कमळे फुललेली असावीत. प्रेम हे प्रभूचे महाद्वार आहे. प्रेमात सर्वस्व विलोपन साधावे लागते. प्रेमात अहं विसर्जन करावे लागते. प्रेमाची किमान अट प्राणांची कुरवंडी करण्याची असते. कवीच्या माध्यमातून आपण सारेजण ती प्रार्थना करू या ! कर्मयोग, भक्तियोग आणि ज्ञानयोग यांची महती कवी गातो. ती प्रार्थना आहे. ती तम हरील, कलुश जाळील, क्षुद्रता संपवील, उन्नतता जागवील.

कवी म्हणतो —

“अजाण आम्‍ही तुझी लेकरे तू सर्वांचा पिता
नेमाने तुज नमितो, गातो तुझ्या गुणांच्‍या कथा

सूर्यचंद्र ही तुझीच देवा, तुझी गुरेवासरे
तुझीच शेते, सागर, डोंगर,  फुले, फळे, पाखरे

अनेक नावे तुला, तुझी रे दाही दिशाना घरं
करिशी देवा सारखीच तू माया सगळ्यांवर

खूप शिकावे, काम करावे, प्रेम धरावे मनी
हौस एवढी पुरवी देवा हीच एक मागणी” (संजीवनी मराठे)

– प्राचार्य विश्वास पाटील 9767487483 / 9403848907 vishwaspatil52@gmail.com