सर्जनशील शेगाव – कवितेचे घर आणि स्व-विकास ग्रूप असलेले (Innovative Shegaon’s House of Poetry and Self-Enhancing Group)

व्यक्त होणे हे मनमोकळ्या स्वभावाचे लक्षण असते. छोट्या मुलांना आणि स्त्री-पुरुषांना अभिव्यक्तीचे व्यासपीठ निर्माण करून देणारे श्रीकांत पेटकर आणि त्यांचे बंधू किशोर यांनी त्यांच्या शेगाव बुद्रुक या गावी ‘कवितेचे घर’ची स्थापना केली आहे. कवितेच्या शब्दांना पकडून मोठी होणारी मुले, त्यांच्या सुखांना कवितेत बांधणारे स्त्री-पुरुष, स्वतः कवी नसले तरी पारंपरिक कविता, ओव्या गुणगुणणारी माणसे अशा या सर्वांच्या सर्जनशीलतेने भारलेले हे ‘कवितेचे घर’…

याबरोबर आपण जेथे राहतो, तेथे अर्धवट अशी सार्वजनिक सरकारी कामे पडलेली असतात…रस्ते नाहीत, रस्त्यावर पडलेले खड्डे-गटार नाही-इकडून तिकडे जाण्यास नीट पूल नाही-पाणी नाही अशा अनंत सरकारी गैरसोयी ! अशा वेळेस ‘किती हेलपाटे मारले, काहीच उपयोग नाही’ असे म्हणणाऱ्या लोकांपेक्षा वेगळा विचार करणारे श्रीकांत आणि किशोर पेटकर हे दोघे भाऊ. ‘आपणच त्या दुरुस्ती करू या’ असे ठरवून, कोणी तरी येऊन ते काम करेल अशी वाट न बघता, सगळे गावकरी, लहान-थोर एकत्र येऊन दुरुस्ती करतात, सुधारणा करतात. त्यांनी निर्माण केलेला अनुकरणीय असा हा ‘व्हॉट्स ॲप’वरील ‘विकास ग्रूप’! ‘सद्भावनेचे व्यासपीठ’ या सदरातील सर्व लेख वाचण्यासाठी सोबतच्या लिंकवर क्लिक करावे.

– अपर्णा महाजन

———————————————————————————————

सर्जनशील शेगाव – कवितेचे घर आणि स्व-विकास ग्रूप असलेले

काही लोक या पृथ्वीतलावर जन्म घेतात आणि चाकोरीबद्ध जीवन जगून निघून जातात. परंतु काही लोक मात्र कुसुमाग्रजांच्या कवितेतील नाविकाप्रमाणे कोठला तरी आगळावेगळा प्रयोग करण्यात मग्न असतात. तसे लोक काही तरी अद्वितीय कार्य करत असतात. अलौकिक अशी नवनिर्मिती त्यांच्या हातून घडत असते. त्यांनी नवे प्रयोग, नव्या कल्पना, नव्या संकल्पना, नवा विचारव्यूह मनात रुजवून त्यांना कृतीत उतरवण्याचा ध्यास घेतलेला असतो. खरे म्हणजे, असे लोक नव्या नभाचे नवे क्षितिजच निर्माण करत असतात ! त्यांच्या ध्येयवेड्या कल्पना त्यांना स्वस्थ बसू देत नाहीत, ते नव्या संकल्पनेचे वेड घेऊन वावरत असतात, ते त्यांच्या मनातील त्या संकल्पनांचा अंमल करण्यासाठी त्यांचे तन-मन-धन अर्पण करत असतात. बरेच लोक त्यांचे संपूर्ण आयुष्य खर्ची घालत असतात. असाच अभिनव निर्मितीचा एक प्रयोग म्हणजे ‘विकास ग्रूप’. ‘विकास ग्रूप’ वेगवेगळे कार्य करत आहे. त्यातील एक ‘कवितेचे घर’.

ग्रूप कसा निर्माण झाला त्यातच माणसाच्या मनाची विधायकता आहे. एकदा शेगावातील नादुरुस्त पूल दुरुस्त करण्याचे काम म्हणून किशोर पेटकर यांनी ग्रामपंचायत कार्यालयाला विचारपूस केली असता त्या कामासाठी तीन हजार रुपये इतका खर्च येईल…त्यासाठी मीटिंग, मंजुरी असे चक्र… आणि काम कधी होईल हेही निश्चित नव्हते. मग त्याच्या डोक्यात आले, त्यानेच ते कार्य केले तर ! त्यातून समविचारी तरुणांनी व्हॉट्स अॅप ग्रूप काढला. दर महिन्याला सभासदांनी शंभर रुपये काढावे. त्या रकमेतून गावाची कामे करावी असे ठरले… पहिल्याच महिन्यात सत्तर जण जमले. सात हजारांत पहिले काम पार पडले. उत्साह वाढला. अशा प्रकारची कामे नियमित करावी असेही ठरले. दरमहा प्रत्येकाने फक्त शंभर रुपये द्यावे. एकाने हिशोब ठेवावा. पाच ते दहा तारखेपर्यंत कामे ठरवावी. ठरलेली कामे दहा ते तीस तारखेपर्यंत पार पाडावी. पैसे न देणार्‍या सभासदाला पुढील महिन्यात ग्रूपमधून काढून टाकावे. कोणी जास्त पैसे देऊ केले, तरी ते स्वीकारायचे नाहीत. नियमित शंभर रुपये देणारे फक्त गटात घ्यावे.

ग्रूपला भरभरून प्रतिसाद मिळू लागला. बसस्थानकाची रंगरंगोटी, रस्तादुरुस्ती, रस्त्यावरील स्वच्छता, शाळेतील विद्युत-रोषणाई, कचरापेटी वाटप, ऑक्सिजन सिलेंडर खरेदी… अशी कामे होऊ लागली. ती संकल्पना बाहेरील जनतेला आवडू लागली. त्यांचा शेगाव बुद्रुक गावाशी संबंध नसतानासुद्धा तेही दरमहा शंभर रुपये देत आहेत. नागपूर, वर्धा, अमरावती, कल्याण येथूनही सभासद तयार झाले आहेत. पैसे जमा करण्यासाठी एक तारखेला चढाओढच असते. आणखी सांगायचे म्हणजे… कोणाचा वाढदिवस असेल, कोणाला काही प्रमोशन मिळाले, परीक्षेत पास झाले, तर ते ग्रूपला त्या-त्या दिवशी दोन हजार – तीन हजार – पाच हजार रुपये अशी भेट देतात ! त्यामुळे मोठ्या बजेटचीही कामे हाती घेतली जात आहेत. कल्याणच्या अक्षता नावाच्या मुलीने आमच्या या गावाशी काहीही संबंध नसताना शंभर रुपये दरमहा देण्याचे ठरवून सभासद झाली… अन् एक ग्रूपचा छानसा लोगोही बनवून दिला. शासनच सारे करेल यावर अवलंबून न राहता जनतेच्या सहभागातून कामे होत आहेत. ग्रूपला आयएसओ सर्टिफिकेटही मिळाले आहे. त्यामुळे तसे उपक्रम आजूबाजूची खेमजई, शेगाव (खुर्द), दादापूर ही गावेही करत आहेत…

शेगावच्या विकासासाठी किशोर पेटकर, नितीन वैद्य, अमोल दातारकर, भालचंद्र लोडे आणि मी असा ठरवून ‘विकास ग्रूप’ स्थापन केला. यामुळे आमचा गावाशी आणि गावाच्या मातीशी असलेला ऋणानुबंध कायम राहिला. गावातील आणि गावाबाहेर गेलेले नागरिक मासिक पैसा विकासकामांसाठी जमा करत असतात.

तशातच किशोरने त्याच्या मनात घोळत असलेल्या ‘कवितेच्या घरा’ची कल्पना मांडली. ‘कविता’ हा तर माझ्या आवडीचा प्रांत. ‘ग्रंथाली’ने माझे चार काव्यसंग्रह प्रकाशित केले आहेत. आम्ही गावात लोककवी प्रशांत मोरे यांचा ‘आईच्या कविता’, ‘बहिणाई गावोगावी’ असे गाण्याचे कार्यक्रम राबवले होते. त्यामुळे मी लगेच किशोरच्या मनातील ती कल्पना उचलून धरली. किशोरची कल्पना, माझी साथ आणि माझ्या बहीण-भावंडांचा होकार ‘कवितेचे घर’ साकार होण्यास कारणीभूत ठरला. सर्वांच्या आर्थिक सहकार्यातून आणि विकास ग्रूप शेगाव बुद्रुकच्या सौजन्याने ‘कवितेचे घर’ ही सहाशे फूटांची अभिनव वास्तू उभी राहिली आहे.

प्रत्येक व्यक्तीला व्यक्त होण्यासाठी, तिचे अनुभव कोणाला सांगण्यासाठी, तिच्या प्रतिभेला चालना देण्यासाठी… सगळ्यांसाठी एक व्यासपीठ हवे असते. तसे एक मोठे दालन चंद्रपूर जिल्ह्यातील शेगाव बुद्रुक या गावी उघडले गेले आहे ! त्या गावात ‘कवितेचे घर’ तयार करण्यात आले आहे. त्या ‘कवितेच्या घरा’त गावातील आणि त्या भागातील महिला येऊन कविता सादर करतात, ओव्या गातात. त्यातून त्यांच्या भावभावना त्या ठिकाणी मोकळ्या होतात. तर शिक्षक तेथे येऊन विद्यार्थ्यांना कविता शिकवतात. स्त्रियांच्या त्या ओवीगीतांना भावभावनांचा विविधांगी स्पर्श असतो. परंपरेने चालत आलेला अलौकिक असा सुंगध त्या लोकगीतांना येत असतो. त्या गीतांचा दरवळ समाजमनात खोलवर रुजलेला आहे. ओवीगीते गेय स्वरूपात असल्याने त्यांना रचनेची अवीट गोडी असतेच, पण आशय-सौंदर्यांच्या दृष्टीने त्या गीतांना एक वेगळेच वैशिष्ट्य प्राप्त झालेले असते. कौसल्याबाई पेटकर चौऱ्याऐंशी वर्षांच्या आहेत. त्यांच्या आवाजातील गोडवा कायम आहे. त्या त्याच घरात त्यांनी गायिलेली ओवी-गीते आठवतात.

भाऊ काय बोलला,
ये नं बहिणा बस ताटी
नार भावजय बोलली
सारा कारभार माझ्या हाती
भाऊ काय बोलला,
ये नं बहिणा पान खाऊ
नार भावजय बोलली
कात चुना कुठे पाहू?

शेगाव बुद्रुक या गावाला वैदर्भीय संस्कृती लाभली आहे. तसेच, त्याला दंडकारण्याच्या झाडी संस्कृतीचे विलोभनीय अंग लाभले आहे. त्यामुळे ‘कवितेचे घर’ हा महिलांसाठी चांगला सांस्कृतिक ठेवा झाला आहे. त्यांच्यासाठी त्या घराशी नात्यांची एक वीण तयार झाली आहे.

शब्दांशी खेळत बसतो
मग अर्थ नव्याने कळतो
‘शब्द’ शब्द मज सांगती
जरी असती ते पुराणे !

अशी शब्दांची महती गाऊन एक प्रकारे शब्दांचे महत्त्व तेथील महिला अधोरेखित करतात.

मी मला शोधतो नव्याने
मी मला गवसतो नव्याने
शोधणे गवसणे, धुंडणे
हे आनंददायी जगणे

अरे संसार संसार | जसा तवा चुल्यावर || आधी हाताले चटके | तवा मियते भाकर || ही बहिणाबाई चौधरी यांची कविता तर तेथील स्त्रिया दळण-कांडण करत असताना सतत गात असतात. त्यांना जीवनाचे दुःख कमी करण्यासाठी त्या गीतामधून विसावा मिळतो. स्त्रिया त्यांच्या ओवीगीतांतून सामूहिक अनुभूतीचा प्रत्यय आणून देतात.

हे घर म्हणजे कवितेशी संबंधित कार्यक्रमांना आणि उपक्रमांना वाहिलेली वास्तू आहे. त्या ‘कवितेच्या घरा’त मराठीतील प्रसिद्ध कवींच्या कविता त्यांच्या छायाचित्रांसह लावण्यात आल्या आहेत. त्यामुळे कवितेचे घर पाहण्यास येणाऱ्या काव्यप्रेमींना प्रसिद्ध कवींच्या कवितांची ओळख होणार आहे. लोकांना ती कल्पना भावत आहे. अनेकांनी ‘कवितेच्या घरा’चाच विषय घेऊन कविता रचल्या आहेत. हिंदी भाषिकही त्यांच्या कविता सादर करण्याबद्दल विचारत असतात. कवितांचे दर्शन या घरात होईलच; शिवाय, आम्ही ‘कवितेच्या घरा’चे पुढील उपक्रम ठरवले आहेत. ‘विकास ग्रूप’च्या सभासदांनी त्यांचा पुढील संकल्प हा किशोरकुमार, लतादीदी, मोहम्मद रफी अशा गायकांच्या आठवणीनिमित्त गाण्याचे कार्यक्रम आयोजित करण्याचा ठरवला आहे. तसेच, हिंदी भाषेतील कवींचेही संमेलन भरवणार आहेत. घराच्या पुढे मोठा परिसर आहे. मराठी कवितेत आलेल्या विविध फुलांची झाडे तेथे लावून त्यांच्याजवळ त्या फुलांविषयीच्या मराठीतील कविता लिहिल्या जातील. त्या माध्यमातून काव्यप्रेमींना फुलांची ओळख होईल आणि फुलांची कविताही वाचण्यास मिळेल.

काव्यातील गोंधळ, ओव्या, भजन-कीर्तन, भारूड, लोकगीते, पोवाडे असे सर्व प्रकार त्या घरात सादर केले जाणार आहेत. भविष्यात, कवितांचे मोठे दालन तयार करण्यात येणार असून मराठीतील नामवंत कवींच्या कवितासंग्रहाबरोबरच नव्याने प्रकाशित होणाऱ्या कवींच्या पुस्तकांचे प्रदर्शन लावण्यात येणार आहे. त्यासाठी महाराष्ट्रातील किंवा महाराष्ट्राच्या बाहेर कोठेही कवितासंग्रह प्रकाशित झाला, तर कवितासंग्रहाची एक प्रत ‘कवितेचे घर’, शेगाव (बुद्रुक), ता. वरोरा, जि. चंद्रपूर या पत्त्यावर पाठवण्याची विनंतीही कवींना करण्यात येत आहे.

शेगाव बुद्रुक हे ताडोबा अभयारण्यापासून अगदी जवळ आहे. ताडोबा; तसेच, आनंदवन बघण्यास येणारे पर्यटक औत्सुक्याने कवितेच्या घराकडे वळतील अशी अपेक्षा आहे.

– श्रीकांत पेटकर 9769213913 shrikantpetkar@yahoo.com

————————————————————————————————-