आदिवासी कातकरी जमातीचे झिंगीनृत्य

ठाणे जिल्ह्यातील ‘झिंगीनृत्य’ हे नुसत्या ‘झिंगी’ या शब्दाने किंवा ‘झिंगीचिकी’ या नावाने ओळखले जाते. कातकरी लोक त्याला ‘डबा-ढोलकीचा नाच’ म्हणतात. आरंभी, ताल पत्र्याचा डबा आणि ढोलकीचा ठेका यांवर धरला जातो. ‘झिंगीनृत्य’ या शब्दाविषयी आणखीही काही बोलवा आहेत. एक निरीक्षण असे, की “कातकरी लोक दारू पितात. दारू प्यायल्याने त्यांना झिंग येते. त्या झिंगलेल्या अवस्थेत केला जाणारा नाच म्हणजे झिंगीचा नाच !” दुसरे निरीक्षण असे, की “नृत्य सादर करणारे कलाकार पाय मागेपुढे करत नाचताना जागेवरच जोराची गिरकी घेतात, म्हणून त्या नाचाला ‘झिंगी’ असे म्हटले जाते.” या वर्णनातून ‘झिंगी’ नृत्याचे स्वरूप उलगडले जाते.

 ‘झिंगीनृत्य’ हा कातकरी माणसांचा पिढ्यान् पिढ्यांचा वारसा आहे. त्यात व्यक्तिसंख्येचे बंधन नाही, पण नृत्याला रंगत येण्यासाठी कमीत कमी सहा ते आठ व्यक्तींची आवश्यकता असते. नृत्याची जागा सहभागी लोकांच्या संख्येनुसार तशी विस्तृत हवी. जागा मोठी असेल तर तीस-चाळीस व्यक्तीसुद्धा एकत्र नृत्य करू शकतात. सहसा पंधरा-सोळा व्यक्ती सादरीकरणास असतात. झिंगीनृत्याचे सादरीकरण गौरी-गणपती, दिवाळी-होळी इत्यादी सणांना आवर्जून होते. झिंगीनृत्याला कालमर्यादा नाही. ते कातकऱ्यांच्या इच्छेनुसार सादर होते. त्याला कोणत्याही ऋतूचे, सणाचे व काळाचे बंधन नाही.

झिंगीनृत्य गोलाकार फेर धरून सादर केले जाते. स्त्री-पुरुष, दोघेही झिंगीनृत्यात सहभागी होतात. तरुण मुले-मुलीही नृत्य सादर करतात. स्त्री-पुरुषांच्या गोलाकार फेराच्या मध्ये डबा व ढोलकी वाजवणारे बसलेले असतात. ढोलकी वाजवणाऱ्याला ‘ढोलक्या’ म्हणतात. ढोलकी आणि डबेवाला मध्यभागी बसून बेधुंद होऊन वाजवतात. ते नृत्यात अधिकाधिक रंग भरण्याचा प्रयत्न करतात. मुख्य नाचणाऱ्यांच्या पायांत घुंगरू बांधलेले असतात. मुख्य गाणारा व नाचणारा वाद्यांच्या तालावर ज्या प्रकारे नृत्य करेल त्याप्रमाणे इतर लोक गाणी गात, नृत्य करतात. मुख्य नाचणाऱ्या पुरुषाला ‘नाच्या’ म्हणतात तर मुख्य नाचणाऱ्या स्त्रीला ‘नाची’ म्हणतात. नाचणारी मंडळी पायांच्या वेगवान हालचाली करत पाय मागेपुढे करत नाचतात. तसेच, गिरकी घेऊन मध्येच बसून तेवढ्याच झटक्यात उठतात. नृत्यात प्रसंगानुसार आणि गाण्याच्या प्रसंगानुसार टाळ्या वाजवल्या जातात. नृत्य सादर करणारे तोंड एकवेळ आत व एकवेळ बाहेर करून नाचतात. बसून नाचणे, डोक्यावर नाचणे असे वेगवेगळे प्रकार चालू असताना कातकरी लोक मध्ये-मध्ये उत्स्फूर्त चित्कार काढतात. चित्कार ही झिंगीनृत्याची ‘जान’ होय. ‘झिंगीनृत्य’ सादर होताना ‘कोडे’ टाकले जाते, ती एक वेगळीच गंमत आहे. कातकरी बोलीत त्या कोड्याला ‘जिंकणं’ असे म्हणतात. कोडे हा ‘झिंगीनृत्या’चा अविभाज्य घटक आहे.

‘झिंगीनृत्य’ दोन कारणांनी सादर होते – एक निखळ आनंदासाठी आणि दुसरे स्पर्धेसाठी. आनंदासाठी सादर होत असलेल्या ‘झिंगीनृत्या’त ‘कोडी’ टाकली तरी त्याला स्पर्धेचे रूप नसते. स्पर्धा प्राथमिक पातळीवर असते. स्पर्धेत नुकसान कोणाचे होत नाही. वाडीतील तरुण-तरुणी, म्हातारे ‘झिंगीनृत्या’त सहभागी होतात. ‘झिंगीनृत्या’ची स्पर्धा दोन किंवा अनेक नृत्यगटांत होते. त्या प्रकारांत झिंगीनृत्य गीतांतून कोडे टाकले जाते. ते कोडे दुसऱ्या पार्टीने उलगडून दाखवायचे असते. कोडे उलगडले तर ठीक, नाहीतर ‘कोडे’ टाकणाऱ्या पार्टीला बक्षीस द्यावे लागते. हे बक्षीस लुगडे, पोलके, टॉवेल आणि क्वचित प्रसंगी पैशांच्या स्वरूपात असते. झिंगीनृत्य जसजसे रंगात येते, तसतसे बक्षिसांचे स्वरूप एका भयानक पातळीवर जाऊन पोचते. झिंगीनृत्याच्या डावात बहीण, मुलगी, पत्नी यांनाही लावले जाई. कोडे घालणारे आव्हान करायचे, की ‘हे कोडे उलगडले तर माझी पत्नी तुला. उलगडू शकला नाहीस तर तुझी पत्नी मला !’ स्पर्धा अशा भयानक पातळीवर जाऊन पोचायची. बक्षिसात पत्नीव्यतिरिक्त बहीण, मुलगी यांनासुद्धा लावले जाई. नाची असणाऱ्या स्त्रीचा पती विरूद्ध पार्टीच्या नाच्याला आव्हान करतो, की माझ्या पत्नीला तू नृत्यात हरवलेस तर माझी पत्नी तुला आणि ‘नाच्या’ असलेल्या पुरुषाने ‘नाची’ स्त्रीला हरवले तर ती ‘नाच्या’ असलेल्या पुरुषाला बक्षीस म्हणून मिळे. नृत्याविष्कारावर जिंकून आणलेल्या अशा कातकरी स्त्रिया खेड्यापाड्यांत आढळतात.

‘झिंगीनृत्या’त पहिल्यांदा नमनगीत किंवा गण गायला जातो. नंतर प्रत्यक्ष नृत्याला सुरुवात होते. काही ‘झिंगीनृत्य गीते’-

‘झिंगीनृत्यगीते’-
1.
‘या शिव नंदना येरे तू रंगना
नमन माझे वारून वारी ||धृ||
पयला नमन मी नमू कोणाला धरतरी मातेला
या शिव नंदना…………. ||१||
दुसरा नमन मी नमू कोणाला
माता की पित्याला
या शिव नंदना………….  ||२||
तिसरा नमन मी नमू कोणाला
गावाच्या गावदेवीला
या शिव नंदना………….  ||३||
चौथा नमन मी नमू कोणाला
चांद का सूर्याला
या शिव नंदना…………. ||४||’
(वरील गीत हे नमन गीत आहे)

2.
‘रंगन रंगन रंगन
मी माटीना रंगन रंगन
माटीना रंगन रंगन
त्याला मुरबाना भाजन भाजन
मुरबाना भाजन भाजन
त्याला शेणाना सार्वन सार्वन
येई रंगनात रंगतात
मिनी आज पाय दिना यो दिना’

3.
‘मेघ कडाडून सखे ढोल वाजवतो
ढोल वाजवतो सखे ढोल वाजवतो
आंबियाच्या बनी सखे मोर नाचती गं
मोर नाचती गं सखे मोर नाचती गं
केळणीच्या बनी सखे सरप डुलती गं
सरप डुलती गं सखे सरप डुलती गं
जंगल दरीत सखे वाघोबा डरकाळती गं
वाघोबा डरकाळती गं सखे वाघोबा डरकाळती गं
मेघ कडाडून सखे ढोल वाजवतो
ढोल वाजवतो सखे ढोल वाजवतो’

कातकऱ्यांची ‘झिंगीनृत्य गीते’ अभ्यासली तर त्यातून त्यांचा जीवनपटच उलगडला जातो. एक लक्षात ठेवण्यास हवे, की गीते ज्या व्यक्तीने रचली असतील तो उत्कृष्ट कवी असणार. कारण त्यात प्रतिभेचा उत्कृष्ट आविष्कार जाणवतो.

– सुभाष लहू शेलार 9209776371
———————————————————————————————

About Post Author

सुभाष शेलार

लेखकाचा दूरध्वनी
9209776371

See author's posts