“बुध्द माझ्या आयुष्यात कधीच नव्हता…आणि आता, त्याच्याशिवाय दुसरा विचार माझ्या मनात येत नाही.” प्रसाद पवार त्याच्या आयुष्यातील परिवर्तनाबद्दल बोलत होता.
प्रसादला तीन डोळे आहेत. दोन डोळे आपल्या सगळ्यांना असतात तसे आणि त्याचा तिसरा डोळा आहे, त्याचा कॅमेरा! त्याच्या तिस-या डोळ्याला समोर जे, जसे आहे ते दिसतेच, पण त्याही पलीकडे जे अव्यक्त व अनंत आहे तेही जाणवते. त्या जाणिवेतूनच, तो सध्या एका प्रकल्पावर झपाटल्यासारखा काम करत आहे. त्याचा संबंध आहे दोन हजार वर्षांपूर्वी अजिंठ्याच्या लेण्यांमध्ये रंगवल्या गेलेल्या चित्रांशी. प्रसादने त्याला स्वत:ला त्या वेळचे सामाजिक जीवन, राहणीमान, कला, जीवनशैली यांविषयी तपशिलात जाऊन बोलणा-या त्या चित्रांचा सांभाळ व्हावा यासाठी वाहून घेतले आहे.
चित्रांचा वैभवशाली वारसा विनाशाच्या वाटेवर आहे. प्रसाद तो जपण्यासाठी दोन पातळ्यांवर काम करत आहे. एक – त्या सर्व पेंटिंग्जचे दस्तऐवजीकरण(documentation). तो त्यांचे कमी प्रकाशात फोटो काढतो आणि दुसरे म्हणजे, त्याने चित्रांचे ज्या-ज्या ठिकाणी पोपडे उडाले आहेत, टवके गेले आहेत त्या भागातील चित्राचे मूळ तपशील डिजिटल तंत्राने रंगवण्याचे काम सुरू केले आहे. मूळ चित्र पूर्णार्थाने समोर यावे व त्यातील रंगसंगती, बारकावे, सौंदर्य समजावे यासाठी त्याचे प्रयत्न आहेत.
कलाकारांनी तत्कालीन समाजजीवन दाखवण्याबाबत किती बारकाईने विचार केला असावा! त्यांनी स्त्री-पुरुषांची वस्त्रप्रावरणे व अलंकार, गावाची रचना, मनोरंजनाची साधने, घरे व त्यांची वास्तुरचना, प्राणी व निसर्गजीवन या प्रत्येक घटकातील सूक्ष्म तपशील टिपले आहेत. राजमहालातील झुंबरे, हंड्या, पडदे त्यांत रंगसंगतीसह येतात तसे कापडांचेही अनेक प्रकार- सिल्क, कॉटन, जाडेभरडे – दिसतात. एखाद्या यक्षाच्या कानातील आफ्रिकन शैलीशी मिळतीजुळती मोठ्ठी रिंग बघितल्यावर आपल्याला आश्चर्य वाटते!
गुंफांमध्ये फ्लॅश वापरून छायाचित्रे काढण्यास पुरातत्त्व खात्याने मनाई केलेली आहे. शिवाय, गुंफा पर्यटकांना दिव्यांच्या प्रखर प्रकाशाचा परिणाम चित्रांवर होऊ नये म्हणून अगदी कमी, सौम्य अशा प्रकाशात(ज्याला चार लक्स लाईट म्हटले जाते) बघायला मिळतात. प्रसादने त्यासाठी अभ्यास करून घरीच एक उपकरण बनवले. दीडशे वर्षांपूर्वी कॅमे-याचा शोध लागला तेव्हा रेंज फायंडर (Range Finder) तंत्रज्ञान विकसित केले गेले. त्या धर्तीवर ज्या वस्तूचे छायाचित्र काढायचे ती वस्तू व कॅमेरा यांतील अंतर इंचांत मोजून ते सेटिंग कॅमे-यावर लावण्याचे तंत्र प्रसादने छायाचित्रणासाठी वापरले आहे. चित्रांचा पृष्ठभाग समतल व गुळगुळीत नसल्याने काम अधिक अवघड बनले.
प्रसादमध्ये तयारीचा छायाचित्रकार, चित्रकार आणि रंगसंगतीची जाण असणारा कलाकार अशा तीन गुणांचा संगम आहे. त्याने काम कॅमे-यातील तंत्राचा नेमका वापर करत अचूक साधले आहे. त्याने एखाद्या छायाचित्रासाठी तर वर्षाचे तीनशेपासष्ट दिवसही काम केले. एकोणिसाव्या गुंफेत ध्यानस्थ चार बुध्दांचे शिल्प आहे. प्रसादला त्या बुध्दांची ध्यानमग्न, स्थिर बुबुळे छायाचित्रात टिपण्यासाठी विशिष्ट प्रकारचा प्रकाशाचा कोन हवा होता. त्याने सूर्याचे उत्तरायण-दक्षिणायण आणि पृथ्वीची प्रदक्षिणा यांचा अभ्यास करून तो विशिष्ट प्रकाश मिळणारा दिवस गाठला व ते छायाचित्र टिपले.
प्रसादने या चित्रांचे कॅनव्हासवर पेंटिंग करण्याचे प्रयत्न सुरू केले, पण मूळ चित्रांचा जो पोत आहे तो त्यांमध्ये येईना. मूळ चित्रांमध्ये यक्षाच्या गळ्यातील माळेच्या मोत्याचा उठावदारपणा देखील जाणवतो, वस्त्राचा पोत कळतो. ते सगळे कॅनव्हासवर उमटेना म्हणून मग प्रसादने अत्याधुनिक, डिजिटल तंत्राच्या आधारे ते काम सुरू केले आहे. त्याचे प्रयत्न सर्व चित्रे त्यांचे पूर्ण सौंदर्य व मूळ रंग यांच्यासह रसिकांना बघता यावी यासाठी आहेत. सर्व कामासाठी सुमारे ऐंशी लाखांची गुंतवणूक गरजेची आहे. प्रसादने ती वैयक्तिक पातळीवर मित्रमंडळींच्या मदतीने उभी केली. प्रसादचे काम मॅकॅण्टोशच्या वर्कस्टेशनवर सुरू आहे. प्रसादच्या प्रदर्शनात अशी पूर्ण झालेली काही चित्रे बघायला मिळतात.
प्रसादला या प्रवासात अजिंठ्यातील लेणी खोदणा-या छिन्नीने वेड लावले! त्या दरम्यान, त्याचे कोलंबिया विद्यापीठातील एका प्रकल्पावर काम सुरू होते. भारतातील अपूर्ण मंदिरे, शिल्पे यासंबंधी ‘अन्- फिनिश्ड’(Unfinished) नावाचा तो प्रकल्प आहे. प्रकल्पासाठी लागणारी छायाचित्रे काढण्याचे काम प्रसादला मिळाले होते. त्यानिमित्ताने त्याला रोममधील प्रख्यात शिल्पकार पिटर रॉकवेल यांचा स्नेह मिळाला. त्याचा आसेतू हिमाचल असा चौदा हजार किलोमीटरचा प्रवासही झाला. हातोडी-छिन्नी वापरून खोदलेल्या मूर्ती, लेणी बघताना प्रसादमधील कलाकार जागा होत असे. एखाद्या काळ्या कातळातून ध्यानमग्न बुध्दाची मूर्ती कोरताना त्या मूर्तीच्या चेह-यावर दिसणारी प्रगाढ शांतता छिन्नीतून कशी कोरता येत असेल? एवढे सूक्ष्म काम करण्यासाठी लागणारा पराकोटीचा संयम कलाकारांमध्ये कुठून आला असेल? तो अशा अनेक प्रश्नांच्या शोधार्थ छिन्नीच्या वापराचा अभ्यास करत आहे.
नाशिकमध्ये या छायाचित्रांचे कायमस्वरूपी प्रदर्शन, त्यावर व्याख्याने, विद्यार्थ्यांना प्रशिक्षण देणारे आर्ट स्कूल अशी प्रसादची स्वप्ने आहेत.
प्रसाद पवार फाउंडेशन
www.ajantaarts.com
sendprasadpawar@gmail.com
०९३७३०५०५७०
-वंदना अत्रे
vratre@gmail.com
(०२५३)२३६३५११
About Post Author
