एखाद्या शब्दासरशी आपल्या मनात रूप, रंग, गंध, नाद; अशा अनेक संवेदना जाग्या होतात. ओल्या फुलाचे परागकण हाताला चिकटून यावेत तशा आठवणी जाग्या होतात. ‘मातीचा वास आला!’ या गद्य शब्दात किती सुगंध, उल्हास साठला आहे. सध्याच्या दिवसात किती असोशीने आपण त्या वासाची वाट पहात आहोत.
अशाच संवेदना वेगवेगळ्या जागांशी, घरांशी संबधित असतात. आजच्या लेखात मंजूषा देशपांडे यांनी त्यांनी पाहिलेल्या आणि त्यांच्या मनातल्या अंगणांविषयी लिहिले आहे.
शहरांमध्ये उंच इमारतींमद्ये राहणाऱ्या लोकांना अंगण माहीत नाही असे म्हटले जाते पण ते खरे नाही. कवी ‘बी’ यांनी त्यांच्या ‘चाफा’ या कवितेत म्हटल्याप्रमाणे हे विश्वाचे अंगण आपल्याला आंदण मिळालेले आहे आणि शुद्ध रसपान आपण करूच शकतो.
‘मोगरा फुलला’ या सदरातले इतर लेख वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा.
-सुनंदा भोसेकर
मला अंगण हा शब्दही आवडतो आणि खरेखुरे अंगणही. बाहेरच्या खुल्या विश्वाला आणि घरातल्या उबदार जगाला सांधणारे अंगण….घरातल्या माणसांच्यात मन गुंतवणारे अंगण..गाणारे, नादावलेले, नाचणारे, हसणारे, खिदळणारे आणि रूसणारेही. अंगण.. एखाद्या अनोळखी घरी जावे आणि अंगणावरून त्या घरातल्या लोकांची एकंदर मन:स्थिती जाणण्याचा तर्क करावा… बहुतेक वेळेला तो बरोबरच येतो.. पण काही म्हणा कोणतेही अंगण नव्या नव-यांचे आणि नव्या लेकरांचे स्वागत मोठ्या आनंदाने आणि उत्साहात करते.
काही अंगणे रंगरसिली तर काही अंगणांमध्ये गंध घमघमतो. काही दोन्ही प्रकारची असतात. अजूनही मला एखाद्या ओलसर संध्याकाळी गुलबक्षीचा सुगंध आला की हिंगणघाटच्या घरातील अंगण मला डोळ्यासमोरच दिसायला लागते.
अंगण म्हणजे फक्त काही घरासमोरील मोकळी जागा असं नाही तर त्यातली बाग आणि त्या बागेला सौंदर्य प्रदान करणारे तिचे कोंदण म्हणजेच त्या अंगणात लावलेल्या झाडांमुळे, त्यात रेखलेल्या रांगोळ्यांमुळे, आश्विन आणि कार्तिक महिन्यात तिथे लागलेल्या सांजवातीमुळे आणि हस्त नक्षत्रात तिथे धरलेल्या हदग्याच्या फेरामुळेही..माझ्या मनात काही अंगणे अगदी रूतून बसलेली आहेत.
मला पहायला मिळालेली सुंदर म्हणावीत अशी छोटी मोठी अंगणे बरीच आहेत. डेहराडूनला अगदी झोपडीवजा घरासमोरील जागेत दूधाच्या पिशव्यात फुललेल्या बागा आणि फुललेले अंगण मी पाहिले आहे.
ऊसतोडणी कामगारांच्या तात्पुरत्या झोपड्यांसमोरच्या इवल्याशा जागेत अगदी पाच सहा औषधी वनस्पती आणि काही पालेभाज्या/ रानभाज्या असलेले अंगणही काही कमी सुंदर नसते. कराडच्या दीक्षित सरांच्या अमलताशचे कोकणातल्या घरासारखे अतिशय देखणे अंगण… उत्तर प्रदेशातल्या कर्वीच्या राजाच्या घरचे परदेशी फुलांनी बहरलेले भले मोठ्ठे अंगण, मुडशिंगीकरांच्या अकराव्या गल्लीतल्या घरात तर सायलीच्या फूलांचा मोठ्ठा वेल पसरलेली कमान, एक इडलिंबाचे झाड आणि एक पेरूचे झाड एवढेच त्यांचे अंगण होते. बाकी त्यांची बाग गच्चीवर…पण प्रथमदर्शनी असणारे अंगण म्हणजे तिथली बाग नेमकी…पण तिथल्या मातीचा कण आणि कण हसरा असायचा. दारी आलेल्या माणसांना सामावून घ्यायचा.
माझ्या हृदयाची ठेव असलेली, माझ्या अंतरातील अजून काही अंगणे आहेत….त्यातले पहिले म्हणजे माझ्या आईच्या माहेरच्या हिंगणघाटचे. हिंगणघाटच्या कडक उन्हातही त्या अंगणाला खूप गारवा होता. आजी रोज अगदी भल्या पहाटे तिथे सडा शिंपून रांगोळ्या घालायची. त्यावेळी अंगण अजून झोपलेलेच असते अशी माझी समजूत असायची. आजी सडा रांगोळी घालताना अगदी हलक्या आवाजात रामरक्षा नाहीतर व्यंकटेश स्तोत्र म्हणत असे, त्यामुळे बिचा-या अंगणाची अवेळीच झोप मोडत असणार म्हणून मला वाईटही वाटे. पण खरे तर आजीच्या अगोदरच तिथली सगळी फुलझाडे, फुललेली फूले अंगावर मिरवत उगवत्या सूर्याचे स्वागत करायला सज्ज झालेली असत. फिकट गुलाबी रंगाच्या गावठी गुलाबाचे एक झुडूप तर अखंड फुललेलेच असायचे. एक पाकळी, दोन पाकळी, चार पाकळी मोगरे तर काही विचारू नका..एवढ्याशा झाडांना टोपल्या भरून फुले यायची. एका बाजूला आवळ्या जावळ्या लेकरांसारखी दिसणारी चक्रीची झाडे, चांदण्यांसारख्या शुभ्र फुलांच्या भारांनी बिचारी वाकून जायची. चक्री म्हणजे तगर. आमची आजी हाडाची वैद्य असल्याने नाना प्रकारच्या औषधी वनस्पती तिच्या अंगणात विराजमान असत. त्यामध्ये एक अतिशय गोड असलेले पेरूचे झाड.. त्या झाडाखाली आजीचे तुळशी वृंदावन. तिथं महादेवाची पिंडी, गणपती बाप्पा आणि बहुधा शाळिग्राम असायचा. उन्हाळ्याच्या दिवसात त्या अंगणात घरातल्या आणि पाहुणे मंडळींसाठीही खाटा घालत. निळ्या आकाशातल्या लख्ख चांदण्या मोजत कधी झोप लागायची कळायचे सुध्दा नाही. उन जमले की पापड, सांडग्यांच्या वाळवणांनी अंगण भरून जायचे… संध्याकाळच्या वेळी उंच झोपाळा घेत.. आमच्या मावशा आणि मावस बहिणी गाणी गात… त्यावेळी अंगणही ताल धरी, त्यांच्या सूरात सूर मिसळायचे. माझ्या एका मावशीच्या लग्नाच्या वेळी, अंगणात मांडव घातलेला होता. मावशीच्या पाठवणीच्या वेळी सगळ्या बायांबरोबर अंगणानेही अश्रू ढाळलेले होते. खरे तर तिचे लग्न झाले होते बारा जूनला. तेव्हा पाऊस नियमितपणे मृग नक्षत्राच्या सुमारास पडायचा, त्यामुळे पावसात ओलेचिंब झालेले अंगण रडते आहे, असे मला वाटत असणार… पहाटे, सकाळी, दुपारी, संध्याकाळी आणि प्रत्येक ऋतूमध्ये ते अंगण नाना कळांनी बहरून जायचे आणि अतिशय आनंदात नाचायचे….आजोबा असताना पुरण पानग्यांची पंगत अंगणातच बसायची. आजी गेल्यानंतर मात्र त्या अंगणाने निमूटपणे स्वतःचे अस्तित्व आवरून घेतले. त्यानंतर त्या अंगणालाही जणू उतरती कळा लागली….
माझ्या मनातले दुसरे अंगण म्हणजे तळेगावचे. खरे तर ते अंगण मी अगदी हाताच्या बोटावर मोजता येईल इतक्याच वेळा पाहिले आहे. मला त्या अंगणातली पहाट आणि रात्रही माहिती नाही पण त्या अंगणाशी माझे जन्मोजन्मीचे नाते असल्याने मला त्या अंगणाच्या विविध रूपांची कल्पना करता येत असे. आमच्या काकांनी लावलेले तिथे एक वांग्याचे झाड होते. त्या एवढ्याशा झाडाला जांभळी काटेरी वांगी लागत. तिथे एक पेरूचेही झाड होते. बाकी अंगण स्वच्छ सारवलेले आणि झाडलेले असायचे. त्या घरातली परदेशी असलेली पोरेबाळे आली किंवा सासरी नांदत असलेल्या पोरीबाळी आल्या की अंगण समाधानाने तृप्त हसत असे. वर्धेच्या काकांच्या अंगणात नाना तऱ्हेचे गुलाब, मोगरे, शेवंती, कण्हेर आणि बरीच फुले असत. आमच्या काका काकूंची बोटे हिरवी होती. त्यामुळे तेही अंगण सदैव बहरलेले असायचे पण का कोण जाणे ते अंगण तसे अलिप्त होते. त्यानी कधी कोणाला आपलेसे केले नाही. नाही म्हणायला कोजागिरी सारख्या रात्री सगळ्या वेटाळ्यातल्या लोकांकडून वर्गणी काढून, अंगणात भल्या मोठ्या चुल्हाण्यावर दस्तुरखुद्द काका बटाटेवडे तळत आणि दुस-या बाजूला दूध आटवत. कितीही लोक आले तरी बटाटेवडे खाऊन आणि दूध पिऊन तृप्त होऊन जात.
वर्धेच्या मावशीकडचे अंगण…म्हणजे म्हटले तर थोडे अस्ताव्यस्त असलेले अंगण…पण किती किती फूले…शेवंती, गुलाब, चीनी गुलाब, सुपारी,कोरांटी.. मोगरा,…चक्री..त्यांच्या घरच्या धबडग्यात कुणाला त्या अंगणाकडे पहायला वेळही नसणार पण अंगणात विहीर होती. त्या विहीरीच्या ओलाव्यात अंगण छान फुललेले असायचे आणि आपल्याच नादात बागडायचे.
माझ्या एका मैत्रिणीच्या घरापुढचे अंगणही मला फार आवडायचे. तर लोक गोव्याचे. किती रंगाच्या अबोली, गलाटा, सुपारी, जाईजुई चमेली, सायली, कुंदाच्या फुलांचे वेल, पारिजातक आणि किती प्रकारच्या जास्वंदी… ते अंगण अगदी निगुतीने राखलेले होते. त्या अंगणालाही त्या घरातल्यासारखीच नीटनेटकेपणाची आवड होती. पहाटेच्या वेळी रिक्षातून त्यांच्या घरी कोणी सगेसोयरे आले की त्या पाहुण्याचे स्वागत करायला पारिजातक पुढे असायचा. त्याच्या फूलांचा टपटप सडा पाहुण्याच्या डोक्यावर पडला की पाहुणा आनंदून जाई. संध्याकाळी हलकेच अंगावर ठिबकणारी बकुळीची फुलांची झाडेही त्यांच्या अंगणात होती.
त्यांच्या अंगणासारखेच अंगण आमच्या कारवार हल्याळकडच्या स्नेह्यांच्या घराचे होते. त्यांच्याकडेच तर माझी हळद आणि सोनटक्का, सोनचाफा या दोन्ही फुलांची ओळख झाली होती. किती प्रकारची अंगणे आठवत आहेत. आखीव रेखीव लॉन, शोभेची झाडे, कधी एखादे चिमुकले तळे त्यात फुललेल्या वॉटरलीली…
बहुतेक घरांच्या मागच्या अंगणात भाज्या आणि उपयुक्त फळझाडे असायची. समोरचे अंगण मात्र केस विंचरून बसवलेल्या पोरांसारखे… अरे हे सर्व सांगताना मी आमचे अंगण कसे विसरले… आमचे अंगण… म्हणजे आजचे आमचे अंगण नाही तर ज्यावेळी आम्ही आताचे घर विकत घेतले तेव्हाचे अंगण. त्यावेळी तिथे कलेचं हृदय असलेल्या घरमालकीणबाई होत्या. त्यामुळे खरोखरच आमचे अंगण अस्ताव्यस्त असले तरी शेकडो वनस्पतींनी समृद्ध होते. मधुमालती, पॅशनफ्रूट, कृष्णकमळे, विविध प्रकारचे डेलिया, चार पाच प्रकारच्या गोकर्णी, कैरी गुलाब, गलाटा, शेवंती, मोगरा आणि गुलाबाचे तर किती प्रकार होते त्याला गणतीच नाही. याशिवाय तिथे एक कॅक्टस गार्डन होते. बाटल्या आणि दगडांवर केलेल्या कॅक्टस गार्डनमध्ये जांभळी आणि पिवळी अफ्रिकन शेवंती अशी काही खूबीने लावलेली होती की त्या फूलल्या की दुपारच्या वेळी त्या गार्डनवर लावलेले छोटे छोटे पिवळे/ जांभळे दिवेच वाटत. एका बाजूच्या भिंतीवर जुईचा वेल चढवलेला होता. पावसाळ्याच्या सुरुवातीला टोपल्या भरभरून फूले निघत. दुसऱ्या बाजूला जाईचा आणि सायलीचा वेल… मध्ये पॅशनफ्रूटला लागलेले हिरव्या रंगांची गोल फळे वा-याबरोबर डुलत. त्या अंगणातली झाडे सशक्त होती पण जागा मिळेल तिथे लावलेली. एखाद्या छोट्या घरातही एखादे भलेमोठे कुटुंब आनंदात रहावे अशी ती आमची बाग दिसायची… हळूहळू आम्ही मोठे झालो… तशी बागेतली झाडे कमी झाली. प्रत्येक बांधकामाच्या वेळी पहिला घाला झाडांवरच पडायचा. हळूहळू पूर्वीची सुंदर बाग पारच लयाला गेली. पण आमचे अंगण रूसलेले नाही. त्या अंगणाने कालानुरूप झालेले बदल निमूटपणे स्वीकारलेले आहेत. अजूनही वेली सुगंधी गुलाब भरभरून फूलतो. पण कधीकधी पूर्वीचे कढ त्यालाही येतात. एखादे जूने झाड नव्याने उगवून येते. क्षणात अंगण हसते…आम्हीही हासतो…पण तेवढ्यापुरतेच…एवढा मुरूम, पाण्याची कमतरता…घरातील माणसांची वये वाढल्याने कामाची कमी झालेली क्षमता…आमचे अंगणही आमच्यासारखेच म्हातारे दिसायला लागले आहे.
“बाबांची नातवंडे घरी येणे.” हाच काय तो आमच्या अंगणाचा विरंगुळा उरला आहे. नातवंडांना आजोबांची माया देईन, असे आश्वासन आमच्या अंगणाने बाबांना अखेरचा निरोप देताना दिले असणार, अशी मला खात्री आहे.
पण अंगणाचे काहीतरीच…आता ती चिमणी मुले मोठी झालेली आहेत. त्यांची क्षितिजे विस्तारलेली आहेत. त्यांना मागे पहायला कुठला वेळ… ! अंगण आपले उसासे टाकते…त्याच्या म्हाता-या डोळ्यात आशा दिसते… अशावेळी मीच अंगणात पाणी शिंपते. मन भरून गाणी गाते आणि अंगण भरून गिरक्या घेते….
– मंजूषा देशपांडे
9158990530
About Post Author
