ब्रिटिश कर्नल विल्यम लॅम्बटन यांनी भारतीय सर्वेक्षणाची सुरुवात चेन्नईजवळच्या सेंट थॉमस पर्वतापासून 10 एप्रिल 1802 या रोजी केली. ते सर्वेक्षण इतिहासातील सर्वात साहसी, महत्त्वाकांक्षी आणि गणितीय दृष्ट्या अत्यंत किचकट असे होते. सर्वेक्षणाचे काम पूर्ण होण्यासाठी चार दशके लागली. तो सर्वेक्षण प्रकल्प हिमालयाच्या पायथ्याशी पूर्ण झाला. कर्नल लॅम्बटन यांनी सेंट थॉमस पर्वतापासून दक्षिणेस बारा किलोमीटर अंतरावर भारतीय द्विपकल्पाच्या मध्यावर अक्षांश व रेखांश नोंदवण्यासाठी आधाररेषा अत्यंत काळजीपूर्वक निश्चित केली. साधारणपणे सातशेऐंशी रेखांशाच्या व्यामोत्तर (दक्षिणोत्तर) भारतीय उपखंडातील दोन हजार चारशे किलोमीटर अंतराचा परिसर ‘ग्रेट इंडियन आर्क ऑफ द मेरिडियन’ म्हणून ओळखला जातो. त्या सर्वेक्षणाच्या महान व जोखीमपूर्ण मोहिमेमध्येही काही बळी गेले. त्या काळी सहसा युद्धात बळी जात. पण हे बळी तर जमीनमोजणीच्या कामात गेले होते.असे आव्हानात्मक ते काम होते. मोहिमेचे फलस्वरूप म्हणजे 1843 मध्ये हिमालय पर्वतरांग ही अॅण्डिज पर्वतापेक्षाही उंच असल्याचे सिद्ध झाले आणि जगातील सर्वोच्च शिखर म्हणून माऊंट एव्हरेस्ट या शिखरास मान्यता मिळाली.
कर्नल विल्यम लॅम्बटन यांचा जन्म 1753 मध्ये उत्तर यॉर्कशायरमधील नॉर्थअलर्टनजवळ क्रासबेग्रेंज येथे शेतकरी कुटुंबात झाला. त्यांच्या आईवडिलांची आर्थिक परिस्थिती बेताची होती. त्यांच्या पगाराचा अधिक भाग कौटुंबिक खर्च पेलण्याकडे जात असे. ते आरंभी शैक्षणिक क्षेत्रात होते. ते एमर्सन या नावाने गणिताचे शिक्षक म्हणून परिचित होते. त्यांचे गणितातील प्राविण्य डॉ. चार्ल्स हटन हे ब्रिटिश गणिती व सर्वेक्षक यांनी हेरले. त्यांना गणिताचे व सर्वेक्षणाचे प्राथमिक धडे दिले. लॅम्बटन यांची नियुक्ती 28 मार्च 1781 रोजी लॉर्ड फॉकनबर्ग यांच्या पायदळामध्ये झाली. त्यानंतर लॅम्बटन यांची सर्वेक्षणातील क्षमता ओळखून त्यांची बदली अमेरिकेतील स्थलांतरितांसाठी जमीनमोजणीच्या कामासाठी तेहतिसाव्या ब्रिटिश रेजिमेंटमध्ये करण्यात आली. त्यांना अमेरिकन स्वातंत्र्ययुद्धामध्ये भाग घेतल्याने यॉर्कटाऊन येथे युद्धकैदी म्हणून ठेवण्यात आले. त्यांनी कोनमापक दुर्बिणीतून (Theodolite) काळ्या काचा न वापरता सूर्यग्रहणाचे निरीक्षण केल्याने त्यांच्या डाव्या डोळ्याच्या नेत्रपटलास गंभीर इजा पोचली. त्यांनी त्या घटनेनंतर सर ब्रूक वॉटसन या मित्राच्या मदतीने न्यू ब्रुनस्वीक येथे बराकमास्टर म्हणून नियुक्ती मिळवली. त्यांना ते त्या पदावर कार्यरत असताना त्यांना जो मोकळा वेळ मिळाला त्याबद्दल ते म्हणतात, “The foundation of that knowledge, which was one day to bring him to the notice of the world.” त्यांचा सर्वेक्षणातील ज्ञानाबद्दल असलेला आत्मविश्वास त्यावरून प्रकर्षाने जाणवतो.
हा ही लेख वाचा –
अख्ख्या भारताचे मोजमाप – द ग्रेट इंडियन आर्क
त्यांनी नोव्हा स्कॉटिया येथे बराक मास्टर म्हणून कार्यरत असताना गणिताचा सखोल अभ्यास केला. ड्यूक ऑफ यॉर्क यांनी त्यांना सिव्हिल रेजिमेंटमध्ये सामिल होण्याचे आदेश 1795 मध्ये दिले. त्यामुळे तब्बल तेरा वर्षांच्या प्रदीर्घ कालावधीनंतर कर्नल लॅम्बटन कलकत्तास्थित तेहतिसाव्या ब्रिटिश रेजिमेंटमध्ये दाखल झाले. ती रेजिमेंट सर ऑर्थर वेलस्ली यांच्या नेतृत्वाखाली कार्यरत होती. त्यांना 1796 मध्ये लेफ्टनंट म्हणून पदोन्नती मिळाली आणि ते कर्नल आर्थ यांच्या नेतृत्वाखालील रेजिमेंटमध्ये आले. त्यांनी चौथ्या इंग्रज-म्हैसूर युद्धांत (1799) भाग घेतला. त्यांनी श्रीरंगपट्टणमला युद्धामध्ये संपूर्ण ब्रिगेडचे नेतृत्व केले व त्यावेळी वरिष्ठ अधिकारी यांची पिछेहाट होताच कुशलतेने लष्करातील डावी फळी सांभाळली. कर्नल लॅम्बटन यांनी त्यांच्या सर्वेक्षणातील ज्ञानामुळे जनरल बेअर्ड यांच्या नेतृत्वाखाली म्हैसूर युद्धामध्ये सामील होण्यास निघालेल्या पथकांना ताऱ्यांच्या मदतीने दिशादर्शन केले.
त्यांनी म्हैसूर काबिज केल्यानंतर वेलस्ली यांच्याकडे भूपृष्ठमिती (Geodesy) या नव्या तंत्राचा उपयोग करून भारतीय भूभागाचे सर्वेक्षण करण्याचा प्रस्ताव मांडला. त्यापूर्वी त्या सर्वेक्षण तंत्राचा वापर विल्यम रॉय यांनी ब्रिटन सर्वेक्षणावेळी केला होता. त्यांनी मांडलेला प्रस्ताव मेजर जेम्स रॅनेल यांनी नाकारला. त्यांचे म्हणणे असे, की तशा प्रकारचे सर्वेक्षण कर्नल कॉलीन मॅकेन्झी यांनी हाती घेतले आहे. सबब पुन्हा तशा सर्वेक्षणाची आवश्यकता नाही. रॉबर्ट क्लाईव्ह यांचे नातेवाईक व प्रख्यात खगोलशास्त्रज्ञ नेव्हील मेस्केलीन यांनी कर्नल लॅम्बटन यांच्या प्रस्तावाचे पुन:परीक्षण केले व त्या प्रस्तावाचे वैज्ञानिक मूल्य जाणून रॅनेल यांची दिशाभूल झाल्याचे मत व्यक्त केले. त्यामुळे रॅनेल यांचा पाठिंबा त्या प्रस्तावास मिळाला आणि अखेरीस, सर्वेक्षण प्रस्तावास लॉर्ड क्लाईव्ह यांची मान्यता मिळाली. प्रख्यात खगोलशास्त्रज्ञ जेम्स डिनविड्डी यांच्या समवेत काही सर्वेक्षण उपकरणे चीनमध्ये पाठवण्यात आली होती, परंतु तेथील राज्यकर्त्यांना त्यामध्ये स्वारस्य नसल्याने ती परत मागवण्यात आली. परतीच्या प्रवासात लॅम्बटन यांनी सर्वेक्षण साहित्य फोर्ट विल्यम येथे पाहण्याचा योग आला. त्यामध्ये पाच फूट त्रिज्येची सर्वेक्षण दूर्बीण, रॅम्सडेन साखळी, क्रोनोमीटर इत्यादी साधनांचा समावेश होता. रॅमस्डेन साखळीमध्ये प्रत्येकी अडीच फूट लांबीचे स्टीलचे चाळीस गज ब्रासच्या कडीने जोडलेले असतात. संपूर्ण साखळी एका सागाच्या पेटीमध्ये योग्य रीतीने घडी करून ठेवता येते.
लॅम्बटन यांनी ब्रिटनहून कोनमापक, दूर्बीण (थिओडोलाईट) मागवली. ती भारतात येण्यासाठी 1801 साल उजाडले. त्यांनी आधाररेषेचे मोजमाप बंगलोर येथे दुर्बीण येण्यापूर्वी पूर्ण केले होते. परंतु ती आधाररेषा त्रिकोणमितीय सर्वेक्षणास जोडलेली नसल्याने विचारात घेता आली नाही. 10 एप्रिल 1802 ते 22 मे 1802 या कालावधीत सुधारीत सर्वेक्षण उपकरणांच्या साहाय्याने मद्रास येथे साडेसात मैल लांबीची आधाररेषा टाकण्यात आली. आधाररेषा मोजताना रॅम्सडेन साखळीच्या साहाय्याने चारशे स्वतंत्र मापे घेण्यात आली. त्यावेळी साखळी वीस फूट लांब लाकडी पेटीमध्ये ठेवण्यात आली होती. प्रत्येक पेटीमध्ये तापमानाच्या नोंदीसाठी थर्मामीटर बसवण्यात आले होते. (मोजणीवेळी साखळीचे प्रसरण होते.) त्या मोजणीवेळी वापरलेल्या साखळीची तुलना थंड पेटीत ठेवलेल्या साखळीबरोबर केली जात होती. त्याच आधाररेषेने भारतीय सर्वेक्षण इतिहासातील महान त्रिकोणमितीय सर्वेक्षणाची मुहूर्तमेढ रोवली. त्या सर्वेक्षणासाठी वापरले जाणारे कोनमापक दुर्बीण यंत्र (थिओडोलाईट) हे उपकरण म्हणजे वस्तुत: उभ्या व आडव्या समांतर वर्तुळाकार चकत्यांवर फिरणारी दुर्बीण होय. त्या उपकरणामध्ये प्रमाणित वर्तुळाकार कोनमापक चकत्यांवर उंची व क्षितिजसमांतर कोनमापन केले जाते. त्या उपकरणामधील लंबक, पातळीमापक, सुविधाजनक समायोजन स्क्रू आणि मायक्रोस्कोपिक दुर्बीण यामुळे थिओडोलाईटची अचूकता वाढते. लॅम्ब्टन यांनी सर्वेक्षणाचे काम हाती घेतले त्यावेळी संपूर्ण जगामध्ये तशा पद्धतीची दोन/तीन उपकरणे उपलब्ध होती.
विल्यम रॉय यांनी केलेल्या ब्रिटिश सर्वेक्षणावेळी तसे उपकरण प्रथमच उपयोगात आणले गेले. विल्यम कॅरी यांनी त्या उपकरणाचे उत्पादन केले होते. त्या उपकरणात क्षितिजसमांतर छत्तीस इंच तर उभ्या अठरा इंच व्यासाची चकत्यांवरील मापे मायक्रोस्कोपच्या साहाय्याने घेतली जात होती. त्या यंत्राचे वजन सर्वसाधारणपणे पाचशे किलो होते. त्यास उचलण्यासाठी बाराहून अधिक लोकांची आवश्यकता पडत असे. लॅम्बटन यांनी त्या उपकरणाच्या सहाय्याने मद्रास व बंगळूर आधाररेषेची तुलनात्मक गणना केली असता केवळ अडीच इंचाचा फरक आढळून आला. त्यावरून त्या उपकरणाची अचूकता व दर्जा अधोरेखित होतात. कर्नल लॅम्बटन यांनी मद्रास ते कुड्डालूर दरम्यान सप्टेंबरच्या अखेरीस त्रिकोणमितीय कामास आधाररेषेवर पूर्वनिश्चित स्थळांवर दक्षिण-पूर्व दिशेवर थिओडोलाईटच्या साहाय्याने कोनमापन केले व लघु याम्योत्तरवृत्त कंस (Short Meridional arc) पूर्ण केला. त्या कार्यासाठी जवळजवळ एक वर्षाचा कालवधी लागला. त्यांनी त्यांची मोहीम त्यानंतर, ऑक्टोबर 1904 मध्ये पश्चिमेकडील बंगलोरच्या दिशेने वळवली.
लॅम्बटन यांची मूळ सर्वेक्षण योजना पश्चिमेकडील लहान टेकडयांवरील (दुर्ग) आधारभूत बिंदूचे साखळीच्या सहाय्याने माप घेण्याची होती, परंतु अनेक स्थानिक सरदारांनी टेकड्यांच्या टोकावर प्रवेश अनपेक्षितपणे नाकारला. त्यामुळे लॅम्बटन यांना अनेक ठिकाणी उत्तरेकडे आधार साखळीतील त्रिकोणमितीय स्थाने जोडणे भाग पडले. पश्चिमेकडील सर्वेक्षणामध्ये कोणताही अडथळा न आल्याने इतिहासातील सर्वात मोठ्या त्रिकोणमितीय सर्वेक्षणामधील मोजमापे नोदवण्यात आली. त्या मोहिमेतील निष्कर्षावरून भारतीय द्विपकल्प संकुचित असल्याचे महत्त्वपूर्ण निरीक्षण नोंदवले गेले. त्यापूर्वी झालेल्या किनारपट्टीतील सर्वेक्षण व खगोलशास्त्रीय आधार यावरून मद्रास ते मंगलोर हे अंतर चारशे मैल निश्चित केले गेले होते, परंतु त्या त्रिकोणमितीय सर्वेक्षणामध्ये तेच अंतर तीनशेसाठ मैल असल्याचे आढळून आले.
कर्नल लॅम्बटन यांनी मूळ योजनेची म्हणजेच ‘द ग्रेट आर्क ऑफ मेरिडियन’ची सुरुवात बंगलोरपासून1905 मध्ये पावसाळ्याच्या सुरुवातीस केली. त्या सर्वेक्षणामध्ये उत्तरेकडे सुमारे शंभर मैल अंतरावर निजामाचे स्वतंत्र राज्य तर दक्षिणेकडे केप कामोरिन (कन्याकुमारी) हे उपखंडीय टोक होते. सर्वेक्षणामधील पुढील आधाररेषा कोइंबतूरमध्ये 1906 मध्ये मोजण्यात आली. ग्रेट आर्क वर बंगलोर व कोइंबतूर येथे त्रिकोणमितीय मापे नोंदवण्यात आली. त्यामध्ये प्रत्यक्ष मोजलेल्या अंतरामध्ये केवळ 7.6 इंचाचा फरक आढळला. त्यावरून तत्कालीन सर्वेक्षणामधील अचूकतेची कल्पना येते. कोइंबतूर ते केप कामोरिन या आधाररेषेचे काम 1809 मध्ये यशस्वी रीत्या पूर्ण केले गेले. कृष्णा नदीच्या दक्षिणेकडील संपूर्ण द्विपकल्पाचे सर्वेक्षण1815 पर्यंत पूर्ण झाले. परंतु तंजावरनजीक एक अपघात 1808 च्या उत्तरार्धामध्ये घडला. बृहदेश्वर मंदिराच्या दोनशेसतरा फूट गोपूरावरून कोनमापन करण्यासाठी अर्धा टन वजनाचा थिओडोलाईट उचलला जात असताना, त्याचा अचानक तुकडा पडल्याने तो खाली पडला. लॅम्बटन यांनी त्या अपघाताची संपूर्ण जबाबदारी स्वीकारून स्वखर्चाने नवीन थिओडोलाईटची मागणी केली. परंतु नवीन उपकरण येण्यासाठी काही वर्षे थांबावे लागणार होते. लॅम्बटन यांनी ग्रेट आर्क सर्वेक्षणाच्यावेळी केलेल्या घटनांच्या नोंदीनुसार सहा आठवडयामध्ये तिरुची येथील कार्यशाळेच्या मदतीने स्वत: दुरुस्तीचे काम पूर्ण केले.
कोनमापनातील पुनरावृत्ती व पुनरावलोकन हा ग्रेट आर्क मापनातील अविभाज्य व महत्त्वाचा भाग समजला जातो. सुरुवातीला हा 1802 मध्ये मद्रास येथे शॉर्ट आर्क मापनावेळी नोंदविण्यात आलेले अक्षांश ग्रेट आर्क मापनातील अचूक अक्षांशाप्रमाणे सुधारितपणे नोंदवले. आर्कची लांबी जसजशी वाढत जात होती तसतशी पृथ्वीच्या वक्रीकरण घटक मापदंडाची गणना नव्याने करण्याची आवश्यकता निर्माण होत होती. सर आयझॅक न्यूटन यांनी पृथ्वीच्या ध्रुवीय संकुचनासंदर्भात निश्चित केलेली 1/230 मूल्यामध्ये सुरुवातीस 1812 मध्ये 1/304 अशी सुधारणा लॅम्बटन यांनी 1818 मध्ये सुधारित मूल्य 1/310 असे निश्चित केले. लेफ्टनंट जॉर्ज एव्हरेस्ट यांची लॅम्बटन यांचे समवेत सर्वेक्षण मोहिमेवर नियुक्ती 1818मध्ये झाली. त्यांच्या मदतीने निझामाकडून लॅम्बटन यांना हैदराबाद राज्यात सर्वेक्षणाची परवानगी मिळाली. पुढील सर्वेक्षण मद्रास सरकारच्या अधिपत्याखालील प्रदेशाबाहेर असल्याने ते कोलकाता स्थित सर्वोच्च ब्रिटीश सरकारकडे हस्तांतरित करण्यात आले. त्या मोहिमेस अधिकृतपणे शासकीय पातळीवरून ‘ग्रेट ट्रिगोनोमेट्रिक सर्व्हे (GTS)’ नामाभिधान केले.
लॅम्बटन यांनी मध्य भारतामध्ये हैदराबादपासून नागपूरपर्यंत 780 दक्षिणोत्तर वृत्तावर सर्वेक्षणाचे काम सुरू ठेवण्याचे नियोजन केले होते. लॅम्बटन यांना कृष्णा-गोदावरी खोऱ्यातील सर्वेक्षणावेळी येल्लपुरम या मलेरिया सदृश्य तापाची बाधा झाली. तो आजार पुढील तीन वर्षांमध्ये बळावत गेला. परंतु त्यांनी त्या कालावधीत देखील वैद्यकीय रजा घेतली नव्हती. त्यांचा देहांत त्यांचे संपूर्ण भारतीय द्विपकल्प सर्वेक्षण मोहिमेचे स्वप्न पूर्ण होण्याच्या अगोदर वयाच्या सत्तराव्या वर्षी 20 जानेवारी 1823 रोजी वर्ध्याजवळ हिंगणघाट येथे अनपेक्षितरित्या झाला. त्यानंतर एवहरेस्ट यांच्या खांद्यावर लॅम्बटन यांच्याकडील सर्वेक्षण मोहिमेची धुरा येऊन पडली. त्यांनी ‘द ग्रेट आर्क’ हिमालयन पर्वतरांगामधील मसूरीजवळ बनोग येथे पूर्ण केली. सर्वेक्षणातील नोंदींवरून 1852 मध्ये जगातील सर्वोच्च शिखराची उंची 29002 फूट (8840 मी) निश्चित करण्यात आली. लॅम्बटन यांना त्यांच्या सर्वेक्षणातील योगदानाबद्दल 9 जानेवारी 1717 रोजी रॉयल सोसायटीचे फेलोशिप बहाल करण्यात आली. तसेच ते फ्रेच ॲकेडमी ऑफ सायन्सेस चे मानद सदस्य होते. त्यांच्या सर्वेक्षण कामगिरीच्या सन्मानार्थ निलगिरी पर्वतातील अरुंद रेंज ‘लॅम्बटन पीकरेंज’ म्हणून ओळखले जाते. चेन्नई येथे सेंट थॉमस माऊंट येथे त्यांच्या स्मरणार्थ दीप प्रज्वलीत करण्यात आला.
कर्नल लॅम्बटन यांनी आधुनिक संचार सुविधा, संपर्क यंत्रणा व सर्वेक्षण साधने उपलब्ध नसताना देखील मोहीम यशस्वीरीत्या पूर्णत्वास नेण्यासाठी कठोर परिश्रम घेतले व भारतीय उपखंडातील शास्त्रोक्त सर्वेक्षणाची मुहूर्तमेढ रोवली. आपल्या देशातील वैविध्यपूर्ण हवामान, डोंगररांगा, हिमालयासारख्या उत्तुंग पर्वतरांगा, गंगा-सिंधू-ब्रह्मपुत्रा यांसारख्या नद्या, दलदलीचा प्रदेश, पूर, संसर्गजन्य आजार यावर मात करून GTS मोहीम कर्नल लॅम्बटन आणि जॉर्ज एव्हरेस्ट यांच्या नेतृत्वाखाली यशस्वीपणे पूर्ण झाली. आणि भारतीय उपखंडाचा नकाशा अस्तित्वात आला.
बडोद्यातील जयसिंहराव सार्वजनिक वाचनालयाच्या पायरीवर GTSZBM (ग्रेट ट्रिग्नॉमेट्रिकल सर्वे झिरो बेंच मार्क) असे कोरून काढले आहे. ते एकशेसदतीस वर्षांपासून आजतागायत तसेच्या तसे आहे. सर्वेची सुरुवात वाचनालयापासून करून संपूर्ण गाव इंच इंच मोजून काढले होते. वाचनालय 1882 साली बांधले आहे. बडोदे शहराचा अचूक नकाशा ‘सर्वे ऑफ इंडिया’तर्फे १८८६ साली बनवण्यात आला होता. तो एक इंच म्हणजे दोनशे फूट या मापात होता. वाचनालय सगळ्यात उंच जागी आहे.
–सिद्धेश्वर तुकाराम घुले 9423332502
ghulesiddheshwar@gmail.com
About Post Author
Very very nice. Good my…
Very very nice. Good my India map The great Britan cournal and leftanant.
Comments are closed.