वैभवशाली लातूर (Latur’s cultural affluance)

मला लातूर, कानापूर-मोहा आणि मुंबई ही गावे व्यक्तिगत जिव्हाळ्याची वाटतात. लातूर हे माझे जन्मगाव. लातूर सध्या शिक्षणवर्गांसाठी ‘लातूर पॅटर्न’ म्हणून गाजत असते. माझे लातूरशी भावनिक नाते आहे. माझे प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण तेथे झाले. बीड जिल्ह्यातील कानापूर-मोहा हे माझे वडिलोपार्जित गाव. मी उच्च शिक्षण व व्यवसायक्षेत्र म्हणून मुंबई महानगराशी ममत्वाने जोडला गेलो आहे.

देश आणि राज्य स्तरावर नोंद घेता येईल असा भौगोलिक वा नैसर्गिक समृद्धीचा वारसा न लाभलेले लातूर गाव ! मात्र ते भूकंपामुळे सर्व जगास परिचयाचे झाले. मी व्यवसायाने आर्किटेक्ट असल्याने लातूर गावाचा वास्तुशास्त्रीय दृष्टिकोन आढावा घेत आहे.

लातूर गावास प्रागैतिहासिक पार्श्वभूमी लाभली आहे. ती तेथे प्राप्त झालेल्या शिलालेखांतून सिद्ध होते. त्या शिलालेखांत लातूरचा उल्लेख लत्तलौर, लत्तनूर, लातनूर असा आढळतो. लातूरचा उल्लेख पापविनाश (भूतनाथ) मंदिरातील दोनांपैकी एका शिलालेखात आढळतो, तो असा- “अस्ति दिव्यं पुरस्त्रेष्ठ लत्तलौराभिधानकं।”

लातूर सिद्धेश्वर बँकेच्या संचालकांनी पुढाकार घेऊन लातूर नगरपालिकेसमोर पहिला मजला बांधण्याचा प्रस्ताव1980 च्या दरम्यान मांडला. प्रस्तुत वास्तुविशारद/ लेखकाने त्या ऐतिहासिक इमारतीच्या पहिल्या मजल्याचे आराखडे बनवण्याचे काम 1984 च्या दरम्यान केले आहे. सर्वप्रथम, बाजारपेठेच्या पहिल्या मजल्यावरील पंचवीस टक्के जागेत सिद्धेश्वर बँक उघडण्यात आली. तर अतिरिक्त जागा इतर व्यावसायिक कार्यालयांनी व्यापल्या आहेत. धार्मिक स्थळ व बाजारपेठ हे दोन वेगळे क्रियाकलाप आहेत. तरीदेखील अनेक वर्षे इमारतीच्या मध्यवर्ती मोकळ्या जागेत किरकोळ भाजीपाला विक्री होत असे. पहिला मजला पूर्ण झाल्यानंतर इमारतीच्या मध्यवर्ती मोकळ्या जागेत अंबामातेचे मंदिर उभारण्यात आले. वास्तविक, देवदर्शनासाठी गरजेची शांतिप्रिय वास्तू बाजारपेठेसारख्या वर्दळीजवळ असू नये असे शास्त्र सांगते ! असो. मंदिराच्या घुमटामुळे गंजगोलाईच्या हवाई दृश्यास एक आगळावेगळा आयाम प्राप्त झाला आहे ही त्यातल्या त्यात जमेची बाजू होय.

सिद्धेश्वर हे लातूरचे ग्रामदैवत. सिद्धरामेश्वर स्वामी हे बाराव्या शतकातील वीरशैव लिंगायत समाजातील तत्त्वज्ञानी संत व कविपुरुष होते. त्यांनी कन्नड भाषेत अनेक वचने लिहिली आहेत. ते निवर्तल्यावर ताम्रद्धाज या राजाने त्यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ सिद्धेश्वर मंदिर बांधले. ते मंदिर काळ्या घडीव दगडात आहे. मंदिराच्या दक्षिण दरवाज्यास लागून दगडी पायऱ्यांत असलेली अंदाजे 60x100x20 फूट खोल आयताकृती पुष्करणी (तीर्थ कुंड) आहे. मंदिर परिसरात; तसेच, कुंडाच्या दगडी भिंतीत असलेल्या कोनाड्यात अनेक देव-देवतांच्या कोरीव दगडातील मूर्ती आहेत. प्रतिवर्षी मंदिरालगतच्या परिसरात माघ-फाल्गुन महिन्यांतील महाशिवरात्रीस मोठी यात्रा भरते.

लातूर येथील पापविनाश (भूतेश्वर) मंदिर हे दुसरे महत्त्वाचे धार्मिक स्थळ आहे. ते चालुक्य घराण्यातील सोमेश्वर (तिसरा) राजाने 1128 मध्ये बांधले. मंदिर परिसरात दोन शिलालेख जतन केले आहेत. मंदिरास जोडून दगडी पायऱ्या असलेली भव्य आकारातील पुष्करणी आहे. तशा रचनेस ‘बारव’ म्हणतात. सिद्धेश्वर व पापविनाश मंदिरांतील बारवा जवळपास सारख्याच आकाराच्या आहेत. आख्यायिका अशी आहे, की त्या मंदिरात वास्तव्यास असलेल्या भारद्वाज ऋषींकडून गाईची हत्या घडल्यामुळे त्यांच्या वडिलांनी त्यांना पुष्करणीत विधिपूर्वक स्नान-पूजा करण्याची आज्ञा केली. त्यावरून पुष्करणीत विधिपूर्वक स्नान-पूजा केल्याने पापक्षालन होते ! बारवेच्या उत्तरेकडील दगडी भिंतींत ऐसपैस बसता येईल अशा आकारातील कोनाडे आढळतात. दूरच्या प्रदेशातून येणाऱ्या साधकांना साधना करण्यासाठी कोनाडे बांधले जात. शेतीसाठी बारवेतून पाणी काढण्यासाठी दगडी भिंतीला लागून मोटेची रचना व बारवेचे एकूण दगडी बांधकाम हा वास्तुशिल्पकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे.

श्री केशवराज देवस्थान साधारणतः बाराव्या शतकात बांधले असावे. केशवराज हे विष्णूचे अवतार. याचा अर्थ पूर्वीचे स्थानिक लोक वैष्णव असावेत. देवस्थान हेमाडपंथी शैलीत असून दगडी चिऱ्यात बांधलेले आहे. तसेच, गाभाऱ्यासमोरील मंडपात दगडी खांब आहेत. काळ्या पाषाणात घडवलेली आकर्षक अशी भगवान विष्णूची मूर्ती साधारणतः तीन फूट उंच आहे. ती चांदीचा मुलामा दिलेल्या मखरात सुशोभित केली आहे. मूर्ती भगवान विष्णू यांनी धारण केलेल्या विविध अवतारांतील प्रतिमांत सुशोभित करण्याची प्रथा सबंध वर्षभर चालते. त्या प्रथेमुळे देवस्थानाच्या आवारात वातावरण सदोदित चैतन्यमय असते. प्रतिवर्षी धनत्रयोदशीला दीपोत्सवाचे आयोजन करण्याची प्रथा आहे. महाराष्ट्र सरकारने केशवराज मंदिरासाठी अडीच कोटी रुपयांचा निधी मंजूर केल्याची माहिती अशोक गोविंदपूरकर यांनी दिली. ते केशवराज मंदिराचे ट्रस्टी; तसेच, लातूर महानगरपालिकेचे स्थानिक नगरसेवक आहेत.

त्याशिवाय जैन मंदिर; तसेच, राजस्थानी मारवाडी समाजाचे बालाजी मंदिर, खंडोबा मंदिर ही धार्मिक स्थळे लातूरमध्ये प्रसिद्ध आहेत. जैन मंदिर हीदेखील पुरातन वास्तू आहे. मंदिरात शांतिनाथ भगवानाची मूर्ती आहे. तेथे यक्ष व यक्षिणीच्या मूर्तीपण आढळतात. दुमजली मंदिराचा दर्शनी भाग कोरीव आहे; तसेच, वरच्या मजल्यावर सभामंडप आहे. मारवाडी समाजाने बांधलेल्या जुन्या बालाजी मंदिराचा जीर्णोद्वार काही वर्षांपूर्वी दोन टप्प्यांत पूर्ण झाला आहे. बालाजी मंदिर राजस्थानी चुनखडी व ढोलपूर दगडात बांधले आहे. ते कोरीव कामाचा अप्रतिम नमुना असलेले त्या परिसरातील एकमेव मंदिर असावे. राजस्थानातून आलेला मारवाडी समाज लातूरमध्ये मोठ्या संख्येने आहे.

लातूरमध्ये अनेक सार्वजनिक उत्सव व धार्मिक सण पाडव्यापासून शिमग्यापर्यंत साजरे केले जातात. होळीनंतर येणाऱ्या रंगपंचमीदिवशी बैलगाड्यांत रंग भरलेले पिंप ठेवून मिरवणूक 1980 पर्यंत निघत असे. पिंपातील रंग मोठ्या पिचकारीच्या माध्यमातून घरांच्या गच्च्यांवर उभ्या असलेल्या गावकऱ्यांवर उडवले जात. घरातील लोकदेखील मिरवणूकीत सामील झालेल्यांवर रंग-मिश्रित पाणी ओतून स्वागत करत असत. ती मिरवणूक दुपारपर्यंत चालत असे. ती प्रथा बंद झाली आहे. तसेच नागपंचमीचा उत्सव टिपऱ्या खेळत (गुजराती गरबा) साजरा केला जात असे. स्थानिक भाषेत या खेळास ‘कोल खेळणे’ असे म्हणतात. शेकडो लोकांच्या उपस्थितीत दोन गटांत शिट्टीच्या सुरावर गोलाकार फिरक्या घेत टिपऱ्या वाजवत चालणारी जुगलबंदी तासन् तास पाहण्यात वेगळीच मजा असे.

स्वामी दयानंद सरस्वती यांनी मुंबईत आर्य समाज पंथाची स्थापना 10 एप्रिल 1887 रोजी केली. पाठोपाठ औरंगाबाद व लातूर; तसेच, मराठवाड्यातील प्रमुख शहरांत आर्य समाज शाखा स्थापन करण्यात आल्या. हैदराबाद मुक्तिलढ्यात आर्य समाजातील जागृत सदस्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. आर्य समाज चळवळीमध्ये सर्व जातींचे लोक सहभागी झाले व आंतरजातीय विवाह मोठ्या प्रमाणात होऊ लागले. आर्य समाजी व्यापारी माफक नफा घेऊन उत्तम दर्ज्याच्या वस्तू देत. काही कुटुंबांनीही ती परंपरा शंभरपेक्षा जास्त वर्षे जपली आहे.

लातूरला सामाजिक कार्याची परंपरा मोठी आहे. ‘विवेकानंद हॉस्पिटल आणि संशोधन केंद्र’ ही नामांकित संस्था 1966 मध्ये उभी करण्याचे श्रेय डॉ. अशोक लक्ष्मणराव कुकडे, डॉ. रामकृष्ण अलूरकर व डॉ गोपीकिशन भराडिया यांना जाते. स्वांतत्र्यसैनिक व शिक्षण प्रसारक बाबासाहेब परांजपे, स्वांतत्र्यसैनिक व दखनी भाषेचे अभ्यासक देवीसिंग चौहान, हैदराबाद मुक्तिसंग्रामास मुक्त हस्ते देणग्या देणारे व लातुरात शिक्षणसंस्थांची पायाभरणी करणारे उद्योगपती दानशूर पूरणमल लाहोटी, यांनी लातूर घडवले.

लातूरला मारवाडी समाजाची संख्या भरपूर असल्याने तेथे गोसेवेला अनन्य महत्त्व आहे. बाजार कमिटीतील व्यापाऱ्यांनी पुढाकार घेऊन ‘गोरक्षण’ संस्थेची स्थापना 1950-60 च्या दरम्यान केली. त्या कार्यासाठी आर्थिक मदतीच्या स्रोतात खंड पडू नये म्हणून बाजारपेठेत लिलाव होणाऱ्या विविध वस्तूंच्या विक्री रकमेवर ‘गोसेवाकर’ आकारण्यात आला होता ! गोरक्षण संस्थेच्या माध्यमातून नागरिकांसाठी उत्कृष्ट दर्ज्याचे दुध/तूप इत्यादी पुरवले जात असे.

लातूर व आजूबाजूचा परिसर कापूस उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे. लोकमान्य टिळक यांनी काळाची गरज ओळखून 1891 मध्ये स्वबळावर लातूर येथे पहिली जीनिंग मील उभी केली. त्यांनी दिलेल्या भरीव योगदानाप्रित्यर्थ कारखान्यालगतच्या वसाहतीस ‘टिळक नगर’ नाव देण्यात आले. लातूरमध्ये भूईमुग शेंगांची उलाढाल खूप मोठी होते. त्यामुळेच लातूरमध्ये वनस्पती तेलापासून तूप बनवण्याचा कारखाना उभा राहिला. तो कारखाना ‘डालडा फॅक्टरी’ नावाने प्रसिद्ध होता.

राजकीय दृष्ट्या कर्तबगारी मिळवलेले स्थानिक व्यक्ती माजी सहकार मंत्री केशवराव सोनवणे, शिवराज पाटील हे भारत सरकारमध्ये संरक्षण खाते व गृहमंत्रीपदावर होते. शिवाजीराव निलंगेकर व विलासराव देशमुख यांनी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्रीपद भूषवले. त्यांनी लातूरमध्ये काही विकासकामे केली. त्यांनी अनुक्रमे लातूर-मुंबई ब्रॉडगेज रेल्वे व लातूर एम.आय.डी.सी. प्रस्थापित केली. त्यांनी लातूर, हवाई मार्गानेदेखील जोडले आहे.

पर्यावरण अभ्यासक व लेखक अतुल देऊळगावकर हे जागतिक नकाशावर पोचलेले नाव. त्यांनी जागतिक पर्यावरणावर अनेक अभ्यासपूर्ण लेख लिहिले आहेत. त्यांना अनेक साहित्यकृतींसाठी पुरस्कारित करण्यात आले आहे. मुख्यत: शैक्षणिक क्षेत्रात उल्लेखनीय कार्य केलेले डॉ. जनार्दन माधवराव वाघमारे यांचे योगदान मोठे आहे. ते निग्रो साहित्याचे भाष्यकार, दलित पुरोगामी साहित्य चळवळीचे अभ्यासक आणि नांदेड विद्यापीठाचे कुलगुरू होते. त्यांनी शैक्षणिक क्षेत्रात अनेक उच्चपदे भूषवली. ते राज्यसभा खासदार होते. ते प्रसिद्ध ‘लातूर पॅटर्न’ शैलीचे शिल्पकार म्हणून ओळखले जातात. सु.ग. जोशी यांनी लातूर आणि उस्मानाबाद जिल्ह्यांतील ताम्रपट/शिलालेखांच्या अभ्यासासाठी उभे आयुष्य खर्ची घालून ऐतिहासिक दस्तावेज संकलित करण्याचे महत्त्वपूर्ण कार्य साधले आहे.

लातूरमध्ये अनेक पुरातन इमारतींचा जीर्णोद्धार करणे शक्य आहे. मात्र त्या वास्तू या ना त्या कारणांमुळे जमीनदोस्त होण्याच्या मार्गावर आहेत ! अशा जुन्या इमारती व नव्या स्थापत्य वास्तू यांच्या जडणघडणीतून नवीन लातूर शहर मिश्र स्वरूपाला आले आहे. परिणामत: शहराच्या बाह्यरूपात रुक्षपणा आला आहे. अतिविकास योजनेमुळे लातूरचे गावपण हरवले आहे !