मुचकुंदी : विशाळगडापासून पूर्णगडापर्यंत !

मुचकुंदी ही कोकणातील नदी. तिला ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व आहे. तिचा जन्म होतो विशाळगडाजवळ आणि ती समुद्राला मिळते पूर्णगडाशेजारी ! एका गडाजवळ उगम पावत अन्य एका गडाजवळ समुद्रात अंतर्धान पावणारी ही एकमेव नदी असावी. मुचकुंदी नदी अनेक गावांना सुजलाम सुफलाम करत पूर्णगड खाडीत उतरून अरबी समुद्राला मिळते.

तिच्या जन्माची कथा अशी. नदीचे जन्मदाते मुचकुंद ऋषी हे सम्राट मांधाता याचे पुत्र होते. त्यांचा इक्ष्वाकू वंशातील महापराक्रमी राजा असा लौकिक होता. ते देवदानव युद्धात बराच काळ लढल्याने त्यांना विरक्ती आली. ते तपश्चर्येसाठी सह्य पर्वतावरील एका गुहेत जाऊन राहिले. तेथे त्यांनी नदी निर्माण केली. तीच मुचकुंदी नदी होय. ऋषींसंबंधी आणखीही एक कथा आहे. त्यांना वरदान असे होते, की जो कोणी त्यांचा तपोभंग करेल तो भस्म होऊन जाईल. हे कृष्णाला माहीत होते. म्हणून जेव्हा कालयवन राक्षस कृष्णाच्या मागे लागला तेव्हा कृष्ण मुचकुंद ऋषींच्या गुहेत जाऊन लपला. त्याने स्वतःचा शेला ऋषींच्या अंगावर पांघरला. त्यामुळे कालयवन फसला. तो ऋषींनाच कृष्ण समजला. त्याने ऋषींना धक्का दिला. त्याबरोबर ऋषींनी डोळे उघडले आणि कालयवन भस्मसात झाला !

मुचकुंदी नदीच्या काठाशी प्रभानवल्ली गावाजवळ तीन भुयारे आढळतात. तिन्ही भुयारे ही काळ्या दगडांनी व एकसारख्या रूपात बांधलेली आहेत. त्यांतील डावीकडील दोन भुयारांवर दोन वेगवेगळे शिलालेख कोरण्यात आलेले आहेत. भुयारांची प्रवेशद्वारे चार ते पाच फूट रुंद आहे. आतमधील व्यास प्रवेशद्वारांएवढा मोठा आहे. प्रत्येक भुयार पाच-सहा व्यक्ती सहज बसू शकतील एवढे मोठे आहे. त्या सर्व भुयारांचा नेमका मार्ग कोणालाही माहीत नाही. भुयारे अंतर्गत भागात बंद स्थितीत आढळतात, ग्रामस्थांच्या म्हणण्यानुसार, ती भुयारे विशाळगडाकडे जातात. संकटकाळात त्या भुयारांमधून पलायन केले जात असावे. भुयारांवर कोरण्यात आलेल्या शिलालेखांवरील भाषा ही अरबी भाषेशी साधर्म्य सांगणारी असली तरी ती अरबी नाही. त्यामुळे त्या शिलालेखांचा अर्थ कळलेला नाही. तिन्ही भुयारांपैकी केवळ दोन भुयारांवर शिलालेख कोरण्यात आलेले आहेत, ही गोष्टही अभ्यासकांना गोंधळात टाकणारी वाटते. शत्रूला गुंगारा देण्यासाठी त्या तीन भुयारांची निर्मिती केली गेली असावी. त्या तीन भुयारांपैकी एक भुयार विशाळगडाकडे जाते. उर्वरित दोन भुयारे ही शत्रूला चकवा देण्यासाठी तयार करण्यात आली असल्याचे जुन्याजाणत्या ग्रामस्थांकडून कळते.

मुचकुंदी नदी जेथे अरबी समुद्रास मिळते तेथील संगमस्थानापाशी शेख अली पीर बाबांचा दर्गा आहे. तो गावखडी गावाच्या खाडीकिनारी आहे. तो हिंदू-मुस्लिम ऐक्याचे प्रतीक मानला जातो. जवळच आहे साटवलीची गढी- छोटेखानी किल्ला. तो किल्ला अखेरच्या घटका मोजत मुचकुंदी नदीच्या उत्तर काठावर साटवली बाजारपेठेत जाणाऱ्या रस्त्यावर तग धरून उभा आहे.

साटवली गाव हे मुचकुंदी नदीच्या काठावर असल्याने, पूर्वी ते एक दुय्यम व्यापारी बंदर होते. त्यामुळे तेथील व्यापारावर नजर ठेवण्यासाठी किल्ल्याची निर्मिती करण्यात आली असावी. किल्ला आकारमानाने छोटा आहे. किल्ल्याच्या तटबंदीवर रचलेले चिऱ्याचे मोठमोठे दगड लक्ष वेधून घेतात. किल्ल्याचे प्रवेशद्वार अस्तित्वात आहे. किल्ल्यात प्रवेश केल्यावर भलेमोठे झाड वाट रोखते. त्याच वृक्षासमोर आयताकृती विहीर आहे. किल्ल्यात वाड्याच्या चौथऱ्याचे अवशेषही आहेत. शाहू महाराज व कान्होजी आंग्रे यांच्या 1713 मध्ये झालेल्या तहात जे सोळा किल्ले कान्होजींना मिळाले त्यांत तो किल्ला होता. त्या बरोबरच नदीकिनार्‍यावर आणखी एक महत्त्वाचा सागरी किल्ला आहे, तो आहे पूर्णगड. मुचकुंदी नदी ही पूर्णगडाजवळ असलेल्या खाडीमार्गे समुद्रास मिळते.

– मानसी चिटणीस 9881132407 manasichitnis1978@gmail.com