मराठवाडा : सण बाई दिवाळीचा राजा

मराठवाड्यातील दिवाळी खास आहे ती काही परंपरांमुळे. रेड्यांच्या टकरी, शेणापासून बनवलेले गोकुळ, म्हशींची मिरवणूक, गाई-म्हशींना ओवाळणे हे सारे कृषिसंस्कृतीतून, लोकसंस्कृतीतून झिरपलेले टिकून आहे …    

सणांना सुरुवात ‘पोळा अन् सण होती गोळा…’ असे म्हणत होते. दिवाळी हा तर सगळ्या सणांचा राजा. सण बाई दिवाळीचा राजा | साऱ्या गं सणांचा | माहेराला भेटवितो | समिंदर आनंदाचा || दिवाळीची चाहूल गोदावरी नदीच्या काठावर वसलेल्या मराठवाड्यात लागते ती दसऱ्याच्या नवरात्रात. दसऱ्याला नवे कपडे घालून घरोघर सोने (शमी, आपट्याची पानं) वाटून झाले, की दुसरा दिवस उजाडे तोच दिवाळीची चर्चा करत. घरातील, गल्लीतील वयस्क माणसं ‘दसऱ्यानंतर बरोब्बर विसाव्या दिवशी दिवाळी’ असे जमेल तेथे बोलत. त्यामुळे दसरा-दिवाळीचे ते वीस दिवसांचे अंतर आम्हा पोरांनाही पाठ होई. नवख्या माणसाला पोरांच्या त्या ‘बरोब्बर वीस दिवसांच्या’ ज्ञानाचे कौतुक वाटे. दसऱ्यानंतर बरोब्बर विसाव्या दिवशी दिवाळी येई, जी आजही येते. पण त्याआधी वातावरणात होणारा बदल जाणवू लागे. पावसाळा संपल्यावर हवेत थंडीची चाहूल लागे. ती खूण दिवाळीचे दिवस जवळ आल्याची असे. थंडी सुरू झाली की विठ्ठल मंदिरात काकडा सुरू होत असे. बायका भल्या पहाटेच्या कुडकुडत्या थंडीत अंघोळी उरकून विठ्ठल मंदिरात काकड्याला हजर होत. सुतापासून-कापडांपासून-वळलेले काकडे तुपात भिजवले की लख्ख पेटत. लख्ख पेटलेले ते काकडे अंधाऱ्या पहाटे हाती घेऊन बायकांचा गळा गाता होई –

हरीला लावा तुम्ही गंध | केशर कस्तुरी सुगंध | प्रभूला लावा तुम्ही गंध | यशोदा मानिती आनंद ||

          हरिगुण कोडकौतुकाने पुनःपुन्हा आळवले जात. काकड आरतीला आयांसोबत हट्ट करून विठ्ठल मंदिरात येणाऱ्या आम्हा पोरांची एक टीम तयार होई. मंदिरात आल्यावर, थंडीमुळे काही वेळ आम्ही पोरे आमच्या आमच्या आयांना चिकटून बसत असू. पण थोड्या वेळाने, ऊब आल्यावर आम्हा पोरांचा धिंगाणा स्वतंत्र सुरू होई.

दिवाळीच्या निमित्ताने गावात सगळीकडे घराघरांची रंगरंगोटी सुरू होई. मोठाल्या वाड्यांना तर आठ-आठ दिवस रंगरंगोटी चाले. लाकडी माळवदाला तेलपाणी, भिंतींना चुना आणि चिरेबंदी भागाला चक्क ‘वारनिस’ लावले जात असे. ‘वारनिस’ लावण्याचा तो कार्यक्रम बघत बसण्यात मौज वाटे. भोवताली त्याच्या वासाचा घमघमाट असे. दारावर ‘शुभ-लाभ’ लिहून, मुख्य दरवाज्यावर कुलदेवतेची ‘प्रसन्न’ नाममुद्रा उमटवून रंगरंगोटी थांबत असे. सर्वसाधारण घरातील रंगरंगोटी मात्र स्वयंसिद्ध असे. घरातील मोठी माणसे कळत्या पोरांना मदतीला घेऊन, आधी सर्व घर पांढऱ्या मातीने सारवून काढत. नंतर खडीचा चुना भिजवला जाई. तो कडक चुना लावण्याची परवानगी पोरांना नव्हती. कारण अस्सल गावरान चुन्यामुळे बोटाची कातडी सोलली जाई (त्यासाठी खबरदारी म्हणून हाताला आधी तेल लावत). चुना लावल्यावर भिंती स्फटिकासारख्या चमकत. भिंतींवर गेरूच्या रंगात, कापूस लावलेल्या काडीने पानाफुलांची वेलबुट्टी, शुभ-लाभ, कुलदेवता प्रसन्न आणि तुळशी वृंदावनावर राधा-दामोदर अशी चित्रकला झळके.

           आकाशकंदील प्रकरणही मजेशीर आणि वेळखाऊ होते. बुरडाकडे जाऊन वेताच्या (बांबूच्या) काड्या आणत. कटलरी दुकानातून लाल-निळे, हिरवे-पिवळे मेणकापड आणत. चिकटवण्यासाठी पीठ शिजवून त्याची खळ तयार करत. ओसरीवर भलामोठा पसारा मांडून काम सुरू होई. प्रथम वेताच्या काड्यांपासून चांदणीचा सांगाडा तयार होई. त्या सांगाड्यावर संगतवार रंगीत मेणकापड चिकटवले जाई. त्या तयार झालेल्या चांदणीत रोज संध्याकाळी तेलाचा दिवा ठेवत. आकाशकंदील कोणाचा मोठ्ठा, हीसुद्धा उत्सुकता असे. शांत दिव्याच्या आकाशकंदिलाखाली लावलेल्या झिरमिळ्या वाऱ्यावर हलत तेव्हा प्रकाश अधिक जिवंत वाटे. दरम्यान, गावातील कुंभाराकडून दिवलाणे (मातीचे दिवे) आणले जात. ते तेलाचे दिवे अंगणात, ओसरीत, भिंतीतील कोनाड्यात प्रकाश उधळत असत.

          बाई दिवाळीचे दिवे | मोठ्या प्रेमानं गं लावू | अंधाराला हाकलून | उजेडाला वाट दावू ||

दरम्यान गावात छोटीमोठी फटाक्यांची दुकाने थाटलेली असत. मिठाईच्या दुकानांभोवती माश्या घोंगावाव्यात त्याप्रमाणे पोरे फटाक्यांच्या दुकानाभोवती रेंगाळत. पोरांजवळ तेथे उभे राहून कोण किती रुपयांचे फटाके घेतो? कशाचा भाव किती आहे? अशी माहिती गोळा होई; मग घरी जाऊन फटाके घेण्यासाठी लकडा लावला जाई. पोरांची भुणभुण थांबवण्यासाठी वडिलधारे एकदाचे फटाके घेऊन देत. ‘सुतळी’, ‘बिस्किट’, ‘लक्ष्मी’, ‘मिरची’ असे बॉम्ब; टिकल्या, फुलबाज्या, सुरसुऱ्या, तुडतुडे, जमीनचक्र, पाऊस, रॉकेट, झाड, रेल्वे, सापगोळी, शिट्टी, नळे असे कितीतरी फटाके घरी आणले जात. फटाक्यांची वाटणी बहीण-भावंडांत होई. नंतर ज्याच्या त्याच्या हिश्श्याचे फटाके सांभाळून दुसऱ्याचे ‘ढापणे’ हा उद्योग सुरू राही. त्यातून भांडणे उद्भवत. ती प्रासंगिक भांडणे घरभर लाडू, चकली, करंज्या, शंकरपाळे यांच्या दरवळणाऱ्या घमघमाटात विरून जात. लेकी सासरहून मुद्दाम दिवाळीसाठी माहेराला येत.

बाई, रोजच दिवाळी | माझ्या सासरच्या घरी | परी चव देते न्यारी | माहेरची मीठ-भाकरी ||

तरुणाची जावई म्हणून लग्न झाल्यानंतर पहिल्या दिवाळीला दिवाळसणाच्या नावाखाली चंगळ असे. नवरदेव बऱ्याचदा लग्न समारंभात शेवंतीच्या वेळी सासऱ्याकडून अहेर घेताना रुसत असे. नवरदेवाची काही विशेष मागणी रुसण्यामागे असे. मागणी प्रामुख्याने रेडू (रेडिओ), सायकिल, छल्ला (अंगठी) अशी काही केली जाई. तेव्हा जावयाचा रुसवा काढण्यासाठी त्रस्त सासरा त्याच्यापुढे हात जोडून, ‘दिवाळसणाला तुमची मागणी पूर्ण करतो, पण आता अहेर घ्या’ अशी विनवणी करत असे. तो राहिलेला हिशेब दिवाळीत चुकता केला जाई.

मराठवाड्यातील दिवाळी खास आहे ती काही परंपरांमुळे. रेड्यांच्या टकरी, शेणापासून बनवलेले गोकुळ, म्हशींची मिरवणूक, गाई-म्हशींना ओवाळणे हे सारे कृषिसंस्कृतीतून, लोकसंस्कृतीतून झिरपलेले टिकून आहे. दिवाळीच्या प्रत्येक दिवशी सकाळ-संध्याकाळ गाई-म्हशींना ओवाळले जाते. गुराखी पोरे (बहुतांश मातंग समाजाची मुले) नदीकाठच्या लव्हाळ्यापासून दिवा ठेवण्यासाठी एक स्टँड तयार करतात. तो हातात धरण्यासाठी लव्हाळ्याचीच मूठ असते. त्या स्टँडवर मातीचा दिवा ठेवून गोठ्यातील गाई-म्हशींना ओवाळले जाते. ओवाळताना ती पोरे चालीत म्हणत –

          दिन दिन दिवाळी | गाई-म्हशी ओवाळी | गाई-म्हशी कोणाच्या, लक्षुमणाच्या |
लक्षुमण कुणाचा, आई-बापाचा | आई-बाप कोणाचे, लक्षुमणाचे |
दे माय खोबऱ्याची वाटी | वाघाच्या पाठीत घालीन काठी ||

गुराढोरांना अशा प्रकारे ओवाळून आयुष्य मागणारी ती प्रथा कृषिसंस्कृतीतील सहजीवनाचे उत्तम उदाहरण आहे. खेड्यात तशा प्रकारे गाई-म्हशींना ओवाळले जाते. शहरात गाई-म्हशी नाहीत, पण गुराख्याचे ‘दिन दिन दिवाळी’ डोक्यात पक्के बसलेले आहे.

दिवाळीचा पहिला दिवस म्हणजे वसुबारस. गाय-गोऱ्याची बारस. त्या दिवशी दारासमोरच्या अंगणात शेणाचे गोकुळ तयार केले जाते. काही भागांत त्याला ‘पांडवांचा वाडा’ असे म्हणतात. गोकुळात कृष्ण, पेंद्या, गोप-गोपिका, पांडव असतात. त्या गोकुळाची पूजा केली जाते. काही भागांत खास गाणी म्हटली जातात. वसुबारसेच्या त्या गाय-गोऱ्याच्या पूजेमागेही लोककथा आहे. कधी काळी सासूने नवख्या सुनेला गव्हाळी-मुगाळीची भाजी करण्यास सांगितली. सुनेने गोठ्यातील वासरू कापून भाजी केली. ‘गव्हाळी-मुगाळी’ शब्दाचा गोंधळ झाला. त्या प्रमादाचे प्रायश्चित्त म्हणून गाय-वासराची पूजा केली जाते. त्या दिवशी महिला उपवास करतात.

बैलांची पूजा पोळ्याच्या निमित्ताने होते. गाईचे तर नेहमीच पूजन होते, पण म्हशीबद्दल मात्र मानस फार सकारात्मक दिसत नाही. म्हशीचा उल्लेख ‘म्हसाड’, ‘डोबाड’ अशा नकारात्मक शब्दांनी केला जातो. म्हशीचे दूध कडक गोल्डन चहासाठी लागते, पण म्हशीला भावनिक पातळीवर स्थान गाय-बैलासारखे मिळत नाही. तो अनुशेष दिवाळीच्या निमित्ताने भरून काढला जातो. म्हशींना सजवून त्यांचे पूजन पाडव्याच्या दिवशी केले जाते. त्यांच्या शिंगांना मोरपिसे बांधली जातात. मिरवणूक गावातून हलग्या वाजवत काढली जाते. सजवलेल्या म्हशींना पळवण्याची प्रथा काही ठिकाणी आहे. जड बुद्धीचा सुस्त प्राणी म्हणून ख्याती असलेली म्हैस मालकाच्या आज्ञांना प्रतिसाद देताना पाहून आश्चर्य वाटे. बरोबर स्वत:च्याच मालकामागे पळणारी म्हैस आज्ञेनुसार थांबे; चालू लागे, आरोळी देताच मागे फिरे. ती कवायत आणि म्हशींना पळवणे बघण्यास गाव गोळा होत असे. कृषिसंस्कृतीशी संवादी असणारी ती प्रथा मराठवाड्यात जवळपास सगळ्या भागांत आढळते.

दिवाळीच्या निमित्ताने पहाटेच्या अंघोळीला फार महत्त्व आहे. अंगाला लावण्याचे सुगंधी उटणे, शिकेकाई-रिठा पावडर असे सारे पूर्वी घरी तयार केले जाई. दिवाळीचे स्नान घालण्यासाठी सासुरवाशीण लेक खास माहेराला येते. बहीण भावाला, बायको नवऱ्याला आणि लेक बापाला अंधाऱ्या पहाटे, थंडीत स्नान घालत असे. त्या अंघोळीचा थाट मोठा असे. दिवाळीच्या रुढी-परंपरा हा तत्कालीन लोकजीवनाचा भाग होता. लोकजीवन लोकगीतांतून उजागर होते. उस्मानाबादच्या कवयित्री स्नेहलता झरकर यांच्या संग्रही तशा, जात्यावरील ओव्या आहेत. त्यात दिवाळीच्या अंघोळीसंदर्भातील एक मजेशीर ओवी आहे. घरातील स्त्रीने पुरूषाला दिवाळीची अंघोळ घालण्याचा मान असतो, पण एका पुरुषाच्या नशिबी मानाची ती अंघोळ नसते. ऐन दिवाळीत त्या बिचाऱ्याला ओढ्यावर स्नान करावे लागते. कारण त्याला दोन बायका असतात. भांडण दोन बायकांत स्नान घालण्याच्या मानावरून होते. शेवटी, तो नवरा ओढ्यावर जाऊन अंघोळ करतो. ती लोककथा ओवीतून उजागर होते ती अशी –

          दोन बायकांची हौस | लई व्हती या गड्याला | दिवाळीच्या दिवशी | आंगुळ करितो वढ्याला

रेड्यांच्या टकरी पाडव्याच्या किंवा भाऊबीजेच्या दिवशी होतात. गवळी समाजाचा पुढाकार टकरीच्या आयोजनात असे. पूर्वी सगळा गाव गावाबाहेरच्या मोकळ्या जागेत जमे. रेडे (हलगट) वाजत-गाजत येऊन दाखल होत. गर्दीला आवरण्यासाठी पोलिस बंदोबस्त असे. पोलिस गडबड करणाऱ्यांना दंड लावत. गायरान जमीन क्रिकेट मैदानापेक्षाही मोठी. लोक गोलाकार उभे राहत- डफडे, हलग्या, पुंगाण्या; ‘डडंग डांग चिक्…डडंग डांग चिक्…’ अशा वाद्यांनी वातावरणात जोश आणत. रेडे वर्षभर खुराक देऊन, मेहनत घेऊन तयार केलेले असत. तुकतुकीत काळ्या रंगाचे मस्तवाल रेडे फुरफुरत. चार-पाच पैलवान माणसे त्यांना आवरण्यासाठी त्यांच्या भोवताली हातात काठ्या घेऊन तयार असत. पोलिस पाटील, गावातील धुरीण लफ्फेदार फेटे बांधून मैदानात आयोजकांच्या भूमिकेत फिरत. पताका लावलेल्या खांबावरील भोंग्यांतून सूचना दिल्या जात. धावते वर्णन मध्येच सुरू होई. रेडे विरूद्ध दिशेने येऊन एकमेकांना भिडत. शिंगांची चकमक तेवढ्या गोंगाटातही ऐकू येई. रेडे एकमेकांना तोलून धरण्याच्या पोझमध्ये उन्हात काळ्या पाषाणातील शिल्पासारखे चमकत. लोक तो थरार पाहताना चेकाळलेले असत. पंचक्रोशीतील गावचे रेडे, त्यांची तयारी, त्यांचा खुराक, अमके पाटील-तमका गवळी, भारलेली जागा अशी कुजबूज कानोकानी सुरू असे. रेडे एकमेकांच्या शिंगांनी रक्तबंबाळ होत. शिंगांनी चिरलेल्या पाठी, तुकतुकीत काळ्या कातडीवर उमटलेले लाल रक्त उन्हात चमकत असे. हरलेला रेडा मैदानातून पळत सुटे, जिंकलेला त्याच्या मागे. शेजारच्या शेतातील उभ्या पिकाची नासाडी होई. बेभान रेडे बऱ्याचदा काबूत येत नसत. काही माणसे जखमी होत. पळणारे रेडे हृदयाचा ठोका चुकवत, पण लहान मुलांसाठी आणि नागरिकांसाठी लाकडी कठडे लावून मांडवाची सुरक्षित व्यवस्था असे.

शेवटची मानाची टक्कर दोन-तीन तासांनंतर सुरू होई. तो क्षण उत्सुकतेने ताणलेला असे. मानाचा फेटा आणि चांदीचे कडे कोण जिंकणार? यासाठी अंतिम टकरीत प्रचंड चुरस असे. टक्कर तर सोडाच, दोन्ही रेडे नुसते पाहण्यासारखे असत. दोघे एकमेकांना भिडत तेव्हा ऊर्जेच्या लोळांचा तो टकराव असे. दोघेही हमखास रक्तबंबाळ होत. दोघांच्याही नाकातोंडातून फेस गळत असे… बऱ्याचदा हरलेला रेडा जिवाच्या आकांताने त्याच्या गावाच्या दिशेने पळत सुटे. विजयी रेड्याची मिरवणूक वाजतगाजत निघे. विजयी रेड्याच्या मालकाला इनाम म्हणून मानाचा फेटा आणि चांदीचे कडे दिले जाई. एका वर्षी तर, संतापलेल्या पाटलांनी त्यांचा हरलेला रेडा कापण्यासाठी थेट खाटकालाच विकला !! दिवाळीचा फराळ, फटाक्यांची आतषबाजी संपून जाई, पण या टकरींची चर्चा अनेक दिवस चालत राही.

दिवाळी म्हणजे काय? तर भल्या पहाटे न्हाणीच्या धोंड्यावर कुडकुडत्या अंगातून निघणाऱ्या गरम वाफा, दिव्यांची आरास, सोबत गोडधोड घेऊन भाऊबीजेसाठी आलेली बहीण, आभाळात उडणारे रॉकेट, सुगंधी उटण्याचा दरवळणारा सुवास, डोक्याला लावलेले सुगंधी तेल, भल्या पहाटे नरकासुरवधाचे रेडिओवर लागलेले कीर्तन, फराळाची चंगळ, गोठ्यातील गुरांना ओवाळणारे गुराखी, सजलेल्या म्हशींची मिरवणूक, रेड्यांच्या रोमहर्षक टकरी, अंगणातील शेणाचे गोकूळ, रंगरंगोटीने सजलेले घर, दारासमोरच्या मनोहारी रांगोळ्या आणि त्या निमित्ताने एकमेकांना भेटणारी हसमुख माणसे असा एक ‘कोलाज सेव्हड्’ आहे.

दिवाळीनंतरच्या पौर्णिमेला संध्याकाळी अंगणातील तुळशीचे साग्रसंगीत लग्न लागे आणि दुसऱ्या दिवसापासून बिचारे ‘वऱ्हाडी’ त्यांच्या त्यांच्या दैनंदिन जगरहाटीला लागत.

          बाई सण दिवाळीचा | असा पुना पुना यावा || नास करून अंधाराचा | घरी उजेड असावा|| 

छायाचित्र – प्रशांत चौधरी, चित्रे – अभिजित मुरुडकर

– दासू वैद्य 9403584111 dasoovaidya@gmail.com
(‘झी -मराठी उत्सव नात्याचा’ 2019 अंकावरून उद्धृत, संपादित-संस्कारित)

—————————————————————————————————————————————————