गाविलगड किल्ला हा भारतवर्ष आणि ब्रिटिश काळाच्या पूर्वीपासून थेट आजपर्यंत असा सुमारे एक हजार वर्षांच्या इतिहासाचा साक्षीदार आहे. देवगिरीचे यादव, बहामनी, निजामशाही, मोगल व मराठे अशा विविध सत्तांची धुरा, राजपूत सुभेदारिणीच्या वास्तव्यखुणा असलेली ‘राणीची देवळी’, हिंदू आणि यवनी कलाकार-कारागिरांच्या शिल्पकलांची मिश्र उदाहरणे असा इतिहास गाविलगडाने सांभाळला आहे. भूमिगत क्रांतिकारकांच्या भीतीने इंग्रजांनी सातपुडा पर्वतरांगांच्या मध्यावर असलेल्या गाविलगडाला अक्षरश: उद्ध्वस्त केले.
मध्ययुगीन महाराष्ट्राचा इतिहास तपासताना व-हाड प्रांत, त्यानंतर इलिचपूरचा मुख्य सुभा यांच्या इतिहासात राजघराणी आणि राज्यसत्ता यांची बहुतेक वर्णने आढळतात. परंतु गाविलगड जिंकल्याशिवाय व-हाड किंवा इलिचपूर जिंकता येत नव्हते. प्राचीन डोंगरी-गवळी किंवा अहिर-गवळी या वन्यजातींनी किंवा महाभारत काळातील अस्तित्वखुणांपासून ‘गवळीगड’ या नावाने अस्तित्वात असणारा हा किल्ला इ. स. 1200 च्या आधी बांधला गेला. किल्ला इ. स. 1185 पासून 1302 पर्यंत देवगिरीच्या यादववंशीय राजांच्या ताब्यात होता. म्हणूनच त्याच्या वास्तुशिल्पांवर यादवकालीन खुणा, वास्तुशिल्पकलेचा ठसा दिसून येतो. इ. स. 1185 पासून 1302 पर्यंतचा यादवकालीन इतिहास उपलब्ध असला तरी शासकीय गॅझेटिअर्समध्ये अकोला किंवा अमरावती जिल्ह्यांच्या इतिहासात यादवकालीन गाविलगडाचा उल्लेख दिसून येत नाही. तसेच गाविलगडाचा इ. स. 1185 च्या पूर्वीचा व इ. स. 1302 ते 1425 पर्यंतचा सुमारे सव्वाशे वर्षांचा इतिहास उपलब्ध नाही.
उपलब्ध ऐतिहासिक नोंदीनुसार बहामनी घराण्यातील नववा राजा अहमदशाह वली याने सन 1425मध्ये गाविलगड ताब्यात घेऊन त्याचे बांधकाम सुरू केले. बहामनशाहीचे विभाजन झाल्यानंतर इमादशाहीचा मूळ पुरुष फतेहउल्ला याने सन 1488 मध्ये त्याची दुरुस्ती केली. मोगलकालीन इतिहासात अकबरासोबतच शहाजहाँपासून औरंगजेबापर्यंत गाविलगड मोगलांच्या ताब्यात असल्याचे उल्लेख आहेत. दौलताबादच्या किल्ल्याची निर्मिती होत असताना, गाविलगड औरंगजेबाच्या ताब्यातील प्रमुख किल्ला असल्याचे सांगण्यात येते.
गाविलगडाच्या भव्य वास्तूचे स्वरूप आणि ती उभी करण्यासाठी हिंदू आणि यवनी कलाकारांनी व कारागिरांनी विविध कालखंडांत घेतलेले कष्ट किल्ला पाहताना जाणवत राहतात. त्याचे उल्लेेख इतिहासात स्पष्टभपणे आढळत नाहीत. परंतु हिंदू आणि यादवी वास्तुशिल्पकलेचा आलेख गाविलगडाच्या विस्तारात सर्वत्र प्रकट होतो. गाविलगडाचे बुरुज, प्रचंड दगडी दरवाजे, नागमंदिर, राणीमहाल, त्या महालावरील ‘राणीची देवळी’ (झरोका), हत्तीखाना, राजाची समाधी, देवीमंदिर, मोठी मशीद आणि इतर अनेक छोट्यामोठ्या वास्तू पाहता येतात. गाविलगडाचा जुळा भाऊ नरनाळा किल्ला वगळता महाराष्ट्रात एवढे मोठे इतिहासकालीन अवशेष क्वचितच एखाद्या किल्ल्यावर आढळतील.
गाविलगडाची ख्याती होती ती त्यावरील अचूक मा-याच्या तोफांसाठी! गडावर आजही सुस्थितीत असलेल्या कालभैरव आणि बिजली या त्यांच्या कड्यांसह घडवलेल्या अखंड तोफा पाहता येतात. त्याणपैकी एक सुमारे एकोणीस फूट लांब, तर दुसरी सुमारे सोळा फूट लांब आहे. एक तोफ पीर-फतेह दरवाजावर असून दुसरी चिखलद-याकडे आहे. याशिवाय आणखी चार छोट्या तोफा आहेत. तोफांवर घोडे, हत्ती इत्यादींचे कोरीव काम व हिंदुस्तानी, उर्दू, अरबी या भाषांमधील मजकूर आढळतो. काही तोफा अष्टधातूंच्या होत्या. अष्टधातूंच्या तोफेचे तीन क्विंटल वजनाचे अवशेष वन विभागाने जपून ठेवले आहेत. ऐने अकबरीतील उल्लेख आणि इतिहासकार अबुल फाजलने केलेल्या वर्णनानुसार गाविलगडावर तोफा ढाळण्याचे आणि पोलादी शस्त्रांचे काम अतिशय उत्कृष्ट दर्जाचे असे.
गाविलगड किल्यासंदर्भात महाभारताची दंतकथा सांगितली जाते. भीमाने कीचकाशी कुस्ती करून त्याचा इथे वध केला व त्याला बाजूच्या दरीत फेकून दिले अशी ती कथा. कीचकाची दरी म्हणजे कीचकदरा. चिखलदरा हा शब्दी कीचकदरा या शब्दाचा अपभ्रंश आहे. या किल्यावर इ.स. १८०३ मध्ये दुसऱ्या मराठे-इंग्रज युद्धात महत्त्वाची लढाई झाली होती. ऑर्थर वेलस्लीच्या इंग्रजी सैन्याने येथे मराठ्यांचा निर्णायक पराभव केला.
गाविलगडचा भूभाग बहमनी सुलतानांच्या ताब्यात होता. तत्पूर्वी या डोंगरावर गवळी लोकांनी मातीचा कोट उभारला होता, अशी वदंता आहे. बहमनी सुलतानाच्या काळात सातपुड्याच्या संरक्षणासाठी शहाबुदीन अहमदशहाने हा बलदंड किल्ला बांधून उत्तरेकडून होणाऱ्या आक्रमणाला पायबंद घालण्याचा प्रयत्न केला. पुढे हा किल्ला औरंगजेबाकडे आला. नंतरच्या काळात हा भोसल्यांच्या ताब्यात असताना यावर बेणीसिंह नावाचा किल्लेदार होता. त्यावेळी झालेल्या इंग्रजांबरोबरच्या युद्धात बेणीलिंगाने अतुलनीय पराक्रम केला. त्याच्या या पराक्रमाची प्रशंसा जनरल सर जेस्पर निकोल्स यांनी आपल्या नोंदवहीत करून ठेवली आहे.
चिखदऱ्यापासून मध्य रेल्वेचे बडनेरा हे किल्ल्यापासून जवळचे स्थानक ११० किलोमीटरवर आहे. त्याचे मुंबईपासूनचे अंतर ७६३ किमी आहे. एस. टी. महामंडळाच्या गाविलगडाकडे जाणाऱ्या गाड्या अमरावती, अकोला, वर्धा, नागपूर इथून नियमित सुटतात. चिखलदरा येथे पोचण्यासाठी दोन मुख्य गाडीमार्ग आहेत. त्यापैकी एक जळगाव, भुसावळ, बऱ्हाणपूरकडून धारणी, हरिसाल, सेमाडोह व तेथून चिखलदरा असा येतो. हा मार्ग मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पातून येत असल्यामुळे, हा गाडीरस्ता सूर्यास्त ते सूर्योदय या रात्रीच्या वेळांत बंद करण्यात येतो.
दुसरा मार्ग अमरावती, अचलपूर, परतवाडा ते चिखलदरा असा आहे. या मार्गावर धामनगाव गढी ते चिखलदरा हा घाटरस्ता आहे. चिखलदरा येथे मुक्कामाची व जेवणाची उत्तम सोय होऊ शकते. चिखलदऱ्यापासून गाविलगडाचा किल्ला दोन किलोमीटर अंतरावर आहे. ते दोन किलोमीटरचे अंतर कोणत्याही वाहनाने पार पाडता येते.
गडावर ऑक्टोबर ते जून या काळात येथील हवामान खूपच छान असते.
गाविलगड किल्ल्याला राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित करण्यात आले आहे.
– आशुतोष गोडबोले
मालिचे कलाकुसरिचे काम पर्वि
मालिचे कलाकुसरिचे काम पर्वि कारिगर करत.त्याना सँलुट.
अप्रतिम लेख…
अप्रतिम लेख…..
खूप छान लिहीलेला आहे…
धन्यवाद आपले . खुप छान. …
धन्यवाद आपले . खुप छान. प्रफुल्ल बेलोकर, अमरावती
लेख खुप छान लिहीला आहे …
लेख खुप छान लिहीला आहे …. धन्यवाद सर