‘तमाशा ‘ला एकेकाळी खडीगंमत म्हटले जायचे. पश्चिम महाराष्ट्र, मराठवाडा, उत्तर महाराष्ट्र आणि कोकणपट्टी या भागांत तमाशा प्रसिद्ध आहे. उत्तर महाराष्ट्रात तखतरावाचा तमाशा आहे. संगीतबारीचा तमाशा आणि ढोलकीफडाचा तमाशा असे तमाशाचे दोन स्वतंत्र प्रकार असले तरी विदर्भातील खडीगंमतआणि पश्चिम महाराष्ट्रातील तमाशा हे एकाच प्रकृतिपिंडाचे प्रयोगात्मक लोककला प्रकार आहेत.
विदर्भातील बुलढाण्यापासून गोंदियापर्यंत खडीगंमत सादर केली जाते. घरोघरी फिरणारी खडीगंमत ही दंडार नावाने ओळखली जाते. खडीगंमत आणि दंडार या विदर्भातील लोककला प्रकारांवर डॉ. हरिश्चंद्र बोरकर आणि प्रा.हिरामण लांजे यांनी संशोधन केलेले आहे. खडीगंमत सादर करणार्‍या कलावंतांना विदर्भात शाहीर म्हणूनच संबोधले जाते. खडीगंमत ही पुरुषप्रधान लोककला आहे. त्या प्रकारात नृत्याचे काम करणारास ‘नाच्या’ म्हणून संबोधले जाते.
विदर्भात दर्या, पांगूळ, डहाका, झडती, मंत्रगीते, दंडीगान, भिंगी सोंग, राध, डरामा, दंडार आदी लोककला प्रकार प्रसिद्ध आहेत. त्यातील खडीगंमत हा प्रकार वैशिष्ट्यपूर्ण असून खडीगंमतची मोहिनी जनमानसावर आहे.
‘गाथासप्तशती’ या ग्रंथात ‘खडीगंमत’ला पुष्टी देणारे उल्लेख आहेत. गोपिकेची वेशभूषा करून,पुरुष लुगडी नेसून फाल्गुन मासात जनरंजन करत असत, असा उल्लेख ‘गाथासप्तशती’त आहे. ‘राधानाट’ किंवा ‘राधानाचा’ची परंपरा बिहार, मध्यप्रदेश, उत्तरप्रदेश आदी राज्यांतही आहे. स्त्रीवेशधारी पुरुषतज्ज्ञ कलावंतांचा उल्लेख दशावतारासंबंधी संत रामदासांनी केलेल्या उक्तीतही आढळतो. समर्थांनी स्त्रीवेशधारी पुरुषांना ‘अवघेचि धटिंगण’ असे म्हटले आहे. ते धटिंगण ‘खडीगंमत’ मध्ये आढळतात. मुकुंदराज यांच्या विवेकसिंधू या ग्रंथातील उल्लेख पाहा –
सोंग संपादिता तोखलेपणें
नटासि दीजेती वस्त्रे भूषणें
तो सोंग लटिका, परि ती भूषणे
नटासिची अर्पिती
दंडार, डफगाणे, खडीगंमत आदी लोकनाट्ये ही एका परंपरेतील आहेत. तमाशात जसा सोंगाड्या तसा खडीगंमत या लोककला प्रकारात ‘गमत्या’ असतो. ‘गमत्या’ म्हणजे ‘गमज्या’ मारणारा. ‘गमज्या’ शब्‍दाचा अर्थ अतिशयोक्तीपूर्ण बडबड!
‘गमत्या’च्या ‘गमज्या’ अर्थहीन बडबड वाटत असली तरी त्यामागे लक्ष्यार्थ आणि व्यंग्यार्थ असतो. ‘गमत्या’ सारखे पात्र लळित, दशावतार , भागवतमेळे यांसारख्या भक्ती नाट्यामधून आढळते. लळितातील ‘वनमाळी’, दशावतारातील संकासूर, भागवतमेळ्यातील विदूषक आदी पात्रे ‘गमती’ करत असतात.
‘खडीगंमत’ मध्ये ढोलकी, डफ, चोनका (म्हणजे पश्चिम महाराष्ट्रातील चौंडक), टाळ ही वाद्ये वापरली जातात. त्यातील ढोलकी, डफ ही तालवाद्ये आहेत तर तुणतुणे, चोनका ही सूर देणारी वाद्ये. पूर्वरंग आणि उत्तररंग अशा भागांत विभागलेल्या ‘खडीगंमत’चा आकृतिबंध:
पूर्वरंगात गण व गवळण यांचा समावेश असतो.
गण: दंडार, गोंधळ आणि तमाशा या महाराष्ट्रातील अन्य लोकनाट्याप्रमाणे ‘खडीगंमत’ देखील गणाने सुरू होते. शाहीर गण गातो व अन्य पात्रे स्थिर उभी असतात. गणामध्ये श्रीगणेशाची स्तुती असली तरी शंकरपार्वती यांचाही उल्लेख येतो.
गवळण: गण आटोपल्यावर गवळण गायली जाते. तीत नाच्याला वाव असतो. त्याच्या विविध विभ्रमांतून प्रेक्षकांना आकर्षित केले जाते. मथुरेला जाणार्‍या गौळणी आणि पेंद्या व आपल्या सवंगड्यासह त्यांना अडवणारा श्रीकृष्ण ‘खडीगंमत’च्या गवळणीमध्ये सादर होतो. गोंधळ, तमाशा या अन्य लोकनाट्याप्रमाणे ‘खडीगंमत’ही गवळण सादर करुन आपल्या प्रेक्षकांना खिळवून ठेवत असते.
सरन व रुसवा: गवळण सादर करताना शाहीर तात्पुरता श्रीकृष्ण बनतो तर त्याचा साथीदार पेंद्या होतो. नाच्या राधेचा वेश घेतो तर गमत्या डोईवर पदर घेऊन मावशीचे रूप धारण करतो. गवळणीचा शेवट सरण किंवा ‘शरण’ या वेगळ्या पद्यप्रकाराने होतो. रस्ता अडवणार्‍या श्रीकृष्णाला अथवा त्याच्या सवंगड्यांना गोपिकांनी केलेली विनवणी म्हणजे ‘सरण’.
गवळण गाताना ‘रुसवा’ हा अन्य एक रचनाप्रकार आढळून येतो. गोपिकेने आपल्या नवर्‍याशी किंवा खोडी काढणार्‍या कृष्णाशी धरलेला अबोला म्हणजे ‘रुसवा’. हे स्वतंत्र नाव देण्याचा पायंडा. केवळ ‘खडीगंमत’ लोकनाट्याने पाडलेला दिसून येतो.
उत्तर रंग: छिटा व दोहा, धमाळी व पोवाडा बैठी गंमत, बैठी दंडार व मुजरा अर्थात भरतवाक्याने ‘खडीगंमती’चा उत्तररंग रंगतो. ‘खडीगंमत’ पाहण्यास आलेला प्रेक्षक उत्तररंगाचीच वाट पाहत असतो.
छिटा व दोहा: खडीगंमत अधिक आकर्षक होत असतांना कलगी व तुरा या दोन घटाण्याच्या द्वंद्वात्मक कार्यक्रमांमुळे मास दुय्यम असा झाडी शब्द ‘खडीगंमत’ वापरते. त्यात सवाल-जवाब प्रामुख्याने असतात. शिवाय, छिटा हा स्वतंत्र प्रकार वापरला जातो. तो चार ओळीचा असतो. त्या ‘दोहा’ स फार महत्त्व असते. ‘जवाबी दोहा’ हा त्याचाच एक प्रकार. झगडा हा अन्य रचनाप्रकार या कार्यक्रमभागात ऐकायला मिळतो. जवाबी झगडा, ‘जोड झगडा’ हे त्याचे अन्य प्रकार आहेत. खडी गंमत गद्याला अत्यल्प स्थान देते. कडव्याच्या एका लावणीत प्रश्न असतो. दुसरी उत्तराची लावणी तेवढ्याच विस्ताराने गायली जाते. तर कधी एकत्र उत्तर सादर केले जाते.
धुमाळी व पोवाडे: ‘धुमाळी व पोवाडा’ हे दोन अन्य रचनाप्रकार ‘खडीगंमत’ वापरत असते. धुमाळी हा शब्द परंपरागत संगीतातील असला तरी झोपेची डुलकी घेत असलेल्या प्रेक्षकाला खडबडून जागे करण्याचे कार्य ‘खडीगंमत’ची धुमाळी करत असते. शाहीर त्याच्या अत्युच्च स्वरात कोणतीही महत्त्वाची लावणी आरंभ करण्यापूर्वी धुमाळीचा सूर लावतो.
पोवाडा: खडीगंमत गात असलेला पोवाडा हे दीर्घकाव्य असते. तब्बल एक-दोन तास चालणारे ते प्रदीर्घ गीत असते. त्यामध्ये एखादे कथानक निवडून त्या संदर्भातील चरित्र आख्यान गायले जाते. प्रेक्षकांना खिळवून ठेवणारे ‘सत्यवान सावित्री’, ‘चिलिया बाळ’, ‘भक्त ध्रुव’, ‘अभिमन्यू वध’ अशा पौराणिक कथांशिवाय ऐतिहासिक व सामाजिक घटनांवरही प्रतिभावंत ग्रामिण लोककलावंतांनी प्रदीर्घ पोवाडे रचले आहेत. उदाहरणार्थ टिळकांचा पोवाडा, गांधीवधाचा पोवाडा, नर्मदेच्या पुराचा पोवाडा, खाण्याचा पोवाडा… इत्यादी
बैठी गंमत– बैठी दंडार, पोवाडा हा रचनाप्रकार बसून गाण्यात मजा असते. विशिष्ट सणाच्या किंवा उत्सवाच्या निमित्ताने कोणाच्या वाड्याच्या ओसरीवर निवडक श्रोत्यांच्या उपस्थितीत ही बैठी गंमत रात्रभर सादर केली जाते. नागपंचमी, जन्माष्टमी, पोळा, होळी, गौर, शिवरात्र ही त्याकरता निमित्ते असतात.
संपादणुक अर्थात बतावणी: लावणीचे गायन आपल्या खड्या आवाजात शाहीर करत असतो. त्या लावणीतील वर्णनानुसार अन्य पात्रे संवाद व अभिनय यांच्या सहाय्याने संपादणुककरता असतात, तिला बतावणी म्हणतात. बतावणी हा खास झाडीबोलीतील शब्द असून तो कृत्रिम आचरण अथवा सोंग यास पर्याय म्हणून वापरलेला असतो. बताव इतकाच बतावणी हा शब्द जुना आहे.
मुजरा: रात्र संपायला येते. प्रभातरंग दिसू लागतो. तरी खडीगंमत आपला पसारा आवरता घेते. शेवटचा निरोप द्यायची तयारी करू लागते. भरतवाक्य गायला प्रारंभ करते. अर्थात तेव्हा आपल्या देवदेवतांचे आणि गुरूचे स्मरण करायला ती विसरत नाही. या भरतवाक्याला ‘खडीगंमत’मध्ये ‘मुजरा’ हे स्वतंत्र नाव आहे.
‘खडीगंमत’ या विदर्भातील लोकप्रिय रंजनप्रकाराचा समारोप सूर्याच्या प्रार्थनेने होतो असे उमरी येथील डोमाजी कापगते या खडीगंमत सादर करणार्‍या तत्कालीन शाहिराने सांगितले आहे.
(महान्‍यूज संकेतस्‍थळावरून साभार)
– प्रकाश खांडगे
३०१, ३०२, पुर्नवसू,
कोरस नक्षत्र, पोखरण रोड क्र. १,
वर्तकनगर, ठाणे, पश्चिम, ४००६०६
मोबाईल – ९८२१९१३६००
ईमेल – prakash.khandge@gmail.com
About Post Author
लोककला सदरात विदर्भाच्या खडी
लोककला सदरात विदर्भाच्या खडीगंमत विषयी विवेचन योग्य प्रकारे केले आहे. पश्चिम महाराष्ट्रातच नव्हे तर विदर्भातही शहरी लोकांना याचा परिचय नव्हता . सन २००५ ला प्रथमच द. म. क्सेत्र सांस्‍कृतिक केंद्र, नागपूर तर्फे माझी विदर्भाच्या खडीगंमत या लोककलाप्रकारावर संशोधनासाठी नेमणूक केली गेली. महात्‍मा शासनाने सन २००८ ला लोककलेच्या पॅकेजमध्ये या लोककलेचा समावेश केला. त्याआधी २००७ साली माझे संशोधन इंग्रजी व हिंदी भाषेत केंद्राने प्रकाशित करुन त्याची सीडी तयार केली. शाहिर विजय चकोले व मी पॅक्ज समितीवर आहोत. दरम्यान अभ्यासक सहकारी डॉ. हरिश्चंद्र बोरकर यांनी दंडारी प्रमाने खडीगंमतचा सखोल अभ्यास केला.
हिरामन लांजे रमानंद, नागपूर
Comments are closed.