एकनाथ आव्हाड – दापूर ते दिल्ली…

एकनाथ आव्हाड यांना ‘साहित्य अकादमी बाल साहित्य पुरस्कार’ घोषित झाला. त्यांचा समावेश आघाडीच्या बाल साहित्यकारांमध्ये होतोच. पुरस्काराने त्यावर शिक्कामोर्तब झाले. त्यांनी त्यांचा जीवनप्रवास नाशिक जिल्ह्याच्या सिन्नर तालुक्यातील दापूर या छोट्या खेड्यातून सुरू केला. मी त्यांना साहित्य अकादमीचा पुरस्कार जाहीर झाल्यावर त्यांच्याशी गप्पा मारण्याचे ठरवले. कायम शाळेत, पुस्तकात आणि मुलांमध्ये रमणारा हा सरस्वतीपुत्र; त्यांनी त्यांच्या बालपणापासूनची कथा सांगितली…

“मी सिन्नर तालुक्यातील एका खेड्यातील मुलगा. माझा जन्म नाशिक जिल्ह्याच्या त्याच तालुक्यातील दापूर या छोट्या खेड्यात 1972 मध्ये झाला. वडिलांची थोडीफार शेती. आईपण शेतीलाच हातभार लावत असे. शेती ही बेभरवशाची. त्यामुळे कायम आर्थिक विवंचना. आम्ही चार भाऊ, दोन बहिणी. वडील घर कसे चालवत होते ते त्यांचे त्यांनाच माहीत ! त्या खेड्यात मला थोडीफार अक्षरओळख झाली. पण लगेच, वडील आम्हा सगळ्यांना घेऊन पोटाची खळगी भरण्यासाठी आणि नशीब अजमावण्यासाठी 1977 च्या सुमारास मुंबईत आले. आम्ही चेंबूरच्या पी.एल. लोखंडे मार्गावरील एका चाळीत दहा बाय दहाच्या खोलीत भाड्याने घर घेऊन राहू लागलो. चेंबूर उपनगर, लोखंडे मार्ग, तेथे चाळीतील दमट-कोंदट खोली, आजूबाजूचे सामाजिक वातावरण या सगळ्या वातावरणात रुळण्यास खूप त्रास झाला. खेड्यातील स्वच्छ, निसर्गसंपन्न अशा वातावरणातून चेंबूर येथील सामाजिक वातावरणात गुदमरण्यास झाले, पण आई-वडिलांचे कष्ट आणि त्यांची पोटासाठी सुरू असलेली धडपड यांमध्ये आम्ही भावंडे आहे त्या परिस्थितीत रमत गेलो. आमच्यापुढे दुसरा कोठला पर्यायच नव्हता. वडिलांना गोदी कामगाराची नोकरी रोजंदारीवर मिळाली. आम्ही आईबरोबर लोखंडे मार्गावर भाजी विकायचो. रस्त्यावर भाजीची टोपली घेऊन बसायचो. परिस्थिती माणसाला शहाणे करते.

“तुमच्यातला लेखक कसा विकसित होत गेला? तुम्ही पहिली कविता कधी लिहिली? तुम्हाला तुम्ही लहान मुलांसाठी लेखन करू शकता याची जाणीव कधी झाली?”

“मी लेखक म्हणून महानगरपालिकेच्या शाळेतूनच घडत गेलो. शाळेतल्या माझ्या विद्यार्थ्यांनी मला लेखक बनवले. महानगरपालिकेच्या शाळांत येणाऱ्या समाजाच्या तळच्या स्तरातील त्या मुलांनी माझे भावविश्व, अनुभवविश्व समृद्ध केले. ती झोपडवस्तीमधील मुले आणि त्यांच्याकडून मिळणारे अनुभव- त्यांच्या संवेदना, त्यांच्या व्यथा यांमधून मला लिहिण्यासाठी विषय मिळत गेले. असे अनेक विषय मला शाळेच्या मुलांकडून मिळत असतात. ते सगळे जीवन मनाला कोठेतरी भिडते. मन अस्वस्थ होते आणि मी लिहू लागतो ! माझ्या पाचवीच्या वर्गातील एक मुलगी. सविता पटेकर. ती मुलगी वर्गात गैरहजर नेहमी असे. मी मुलांकडे तिची चौकशी करत असे, पण तिच्या अनुपस्थितीबद्दल माहिती फारशी मिळत नसे. मी एके दिवशी शाळा सुटल्यानंतर शाळेच्या जवळ असलेल्या झोपडवस्तीत तिच्या घरी गेलो. झोपडीवजा छोटेसे खुराडेच ते. त्या मुलीची आई कचरा वेचण्यास जाई. ती कामावरून आली होती. तिच्या आईने त्यांच्या गरिबीची आणि परिस्थितीची व्यथा मला कथन केली. त्या माऊलीच्या डोळ्यांत पाणी आले. म्हणाली, ‘सर, काय बी करा, पण या पोरीला शिकवा. माझ्यासारखा तिनंबी कचरा येचायचा नाही अशी माझी विच्छा हाय. तिला रोज मी मारते, पण ती काही शाळंत जात न्हाई.’

‘भारतातील बालसाहित्य आणि विदेशातील बालसाहित्य यांमध्ये फरक काय जाणवतो?’

आव्हाड सर बोलू लागले. “विदेशातील पालक, शिक्षक आणि एकूणच समाज वाचनाबद्दल आग्रही आहे. तेथे वाचनसाक्षरता मोठ्या प्रमाणात आहे. विदेशातील लहान मुलांची पुस्तके, त्या पुस्तकांची छपाई, पुस्तकांचे सादरीकरण, पुस्तकांची बांधणी, आकर्षकता आणि पुस्तकनिर्मिती जाणीवपूर्वक लहान वाचक डोळ्यांसमोर ठेवून केली जाते. लहान वयातच त्यांच्या पंचेंद्रियांचा उपयोग आणि त्यातून लहान मुलांना वाचण्याची आवड निर्माण करणे यासाठी सर्व स्तरांतून प्रयत्न होतात. त्यांची पुस्तके महागडी असतात, कारण त्या पुस्तकांचे निर्मितीमूल्य हे जास्त असते. महाग असूनही तेथे पुस्तके मोठ्या प्रमाणावर विकली जातात. मराठीत-भारतीय भाषांत तशी पुस्तके किंमतीच्या दृष्टीने परवडणारी नाहीत. विदेशात लहान मुलांसाठी आकर्षक आणि विशेष ग्रंथालये उभारलेली आहेत. तेथे पालक आणि मुले रमतात. त्यामुळे बालवयात वाचनाची गोडी लागते. भारतात बालसाहित्याची निर्मिती अजूनही त्या दृष्टीने होत नाही. भारतात खूप मर्यादा आहेत. आर्थिक परिस्थिती, बालसाहित्यनिर्मिती, प्रकाशन, वितरण आणि पुस्तकनिर्मिती यांचे अर्थकारण जमलेले नाही. शासन, पालक, शाळा, ग्रंथालय आणि ग्रंथ वितरक या सगळ्यांच्या सामूहिक प्रयत्नांतून वाचनसाक्षरता वाढवता येईल.”

मराठी भाषेच्या अनुषंगाने माझा आणखी एक प्रश्न- ‘इंग्रजी माध्यमाच्या शाळा मोठ्या प्रमाणात वाढत आहेत. पालकांकडून बालवाडी, अंगणवाडीपासून इंग्रजी माध्यमाच्या शाळांचा स्वीकार मोठ्या प्रमाणावर होऊ लागला आहे. नर्सरी, प्ले ग्रुप यांपासूनच मुलांना इंग्रजी माध्यमात शिकवण्याचा अट्टाहास केला जात आहे. अशा स्थितीत तुमची काव्यकोडी, गंमतगाणी, बालकविता आणि मुळात मराठी भाषा, हे सगळे कसे टिकणार? मराठीत समृद्ध वाटणाऱ्या बालकविता आणि बालसाहित्य यांचे भवितव्य काय?’

एकनाथ आव्हाड म्हणाले, “तुम्ही म्हणताय ती वस्तुस्थिती आहे. मात्र इंग्रजी शाळांमध्ये शिकणाऱ्या मुलांच्या घरात बोलले मातृभाषेतूनच जाते. मराठी, गुजराती, बंगाली कुटुंबे त्यांच्या घरात त्यांच्या त्यांच्या मातृभाषेतून बोलतात. माझी पुस्तके इंग्रजी माध्यमाच्या शाळांमध्ये जास्त विकली जातात, कारण तेथील पालकवर्ग मराठी असतो. दुसरे म्हणजे महाराष्ट्र शासनाच्या आदेशाप्रमाणे, सर्व इंग्रजी माध्यमाच्या शाळांनासुद्धा मराठी विषय सक्तीचा झालेला आहे. त्यामुळे इंग्रजी माध्यमातील मराठी मुलांनासुद्धा सोप्या शब्दांत मराठी शिकणे आहे. इंग्रजी माध्यमाच्या मुलांच्या बाबतीत प्रत्यक्ष घडलेला प्रसंग सांगतो. मी घुमान येथील अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन आटोपून मुंबईला परत येत होतो. मी अमृतसर विमानतळावर उभा होतो. माझ्याबरोबर मराठीतील कवयित्री मंदाकिनी पाटील आणि माजी शिक्षणाधिकारी केळुसकर सर होते. मुंबईचे विमान दीड तास लेट झाले होते. आमच्यासमोर मुंबईच्या इंग्रजी माध्यमाच्या एका शाळेची चाळीस-पन्नास मुले होती. त्यांचे शिक्षकही होते. विमान लेट झाल्यामुळे मुले कंटाळली होती. दंगामस्ती, आरडाओरड सुरू होती. त्यांच्यामुळे विमानतळाची शांतता आणि शिस्त यांनाही बाधा उत्पन्न होत होती. केळुसकर सर मला म्हणाले, ‘आव्हाड, तुम्ही छान कथाकथन करता ना, या मुलांना एखादी गोष्ट सांगा, कविता ऐकवा.’ मी त्या मुलांच्या शिक्षकांशी बोलून मुलांना एका जागेवर एकत्र बसवले आणि पंधरा मिनिटे एक गोष्ट सांगितली. एकदोन कविता ऐकवल्या. मुलांचा गोंगाट थांबला, आश्चर्य म्हणजे गोष्टीला, कवितांना वन्स मोर मिळत होता. गाणी-गोष्टींचा कार्यक्रम पुढे आणखी पंधरा मिनिटे सुरू राहिला. इंग्रजी माध्यमातील मुले मराठी गोष्टी, कविता यांत रमली होती. मुलांनी माझ्याबरोबर फोटो काढले, सेल्फी घेतल्या आणि शिक्षकांनीही माझा फोन नंबर मागितला. माझा हा अनुभव म्हणजे तुमच्या प्रश्नाचे आणि चिंतेचे उत्तर आहे. भाषा संवर्धनासाठी प्रयत्न सुरू ठेवावेच लागतील. मराठी भाषेतील बालसाहित्य हे संस्कारक्षम आणि मराठी, अ-मराठी मुलांना आवडते, पण लेखकांना त्याची परिणामकारकता वाढवावी लागेल. इंग्रजी माध्यमाच्या शाळांमध्ये मराठी सुलभ भारतीचे पाठ्यपुस्तक आहे. त्या पाठ्यपुस्तकात माझा धडा आहे. इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेतही सुलभ मराठी आहे.”