बालशिक्षणाच्या प्रणेत्या : ताराबाई मोडक ! (Tarabai Modak : Pioneer of Child Education)

ताराबाई मोडक पद्मभूषण; त्यांच्या शिष्य अनुताई वाघ पद्मश्री- एकाच कार्यात गुंतलेल्या गुरुशिष्य जोडीला पद्म सन्मान मिळाल्याचे उदाहरण विरळा. त्या गुरूशिष्यांनी कोसबाड येथे बालशिक्षणविषयक अनेक प्रयोग 1956 सालापासून केले. त्यांनी त्यांच्या प्रयोगांमध्ये मॉण्टेसरी पद्धतीची शिक्षणविषयक मूलतत्त्वे घेऊन, त्यांच्या कार्यपद्धतीत फेरफार केले. शिक्षकांना व ग्रामीण कारागिरांना तयार करता येतील अशी शैक्षणिक साधने रचली. ‘कुरण शाळा’, ‘उद्योग शाळा’, ‘निसर्ग भ्रमण’, ‘लेखन-वाचन वर्ग’ असे उपक्रम योजले. त्यांनी तर ‘अंगणवाडी’ व ‘बालवाडी’ या संकल्पना समाजात रुजवल्या ! ताराबाईंनी सुरू केलेल्या ‘शिक्षण पत्रिका’ मासिकाला नव्वद वर्षे पूर्ण झाली आहेत…

ताराबाई मोडक यांचा जन्म एका मध्यम परिस्थिती असलेल्या सुसंस्कृत कुटुंबात 19 एप्रिल 1892 रोजी झाला. त्यांचे वडील सदाशिव राम केळकर हे प्रार्थना समाजाचे प्रचारक होते. ते आधुनिक विचारांचे व सुधारक वृत्तीचे होते. त्यांनी ताराबार्इंना बीएपर्यंतचे शिक्षण दिले. त्यावेळी मुलगी बीएपर्यंत शिकणे हीच अनोखी गोष्ट होती. ताराबाईंचा विवाह अमरावतीचे वकील के.वि. मोडक यांच्याशी 1915 साली झाला. त्यांना मुलगी 1920 च्या दरम्यान झाली, तिचे नाव प्रभा. पण के.वि. मोडक व्यसनाधीन झाले. परिणामी ताराबाई त्यांच्यापासून वेगळ्या झाल्या. प्रभाचाच त्यानंतर दु:खद अंत झाला. ताराबाईंनी अमरावती सोडली (1921).

त्यांनी ‘शिक्षण पत्रिका’ हे मासिक सुरू केले. समाजाचे बालसंगोपनाविषयी उद्बोधन केले. प्रदर्शने, पालक मेळावे, सभा, परिषदा, संमेलने आयोजित करून समाजामध्ये बालशिक्षणाबद्दल कुतूहल, जिज्ञासा व ममत्व निर्माण केले. त्यांनी ‘नूतन बाल शिक्षण संघ’ या बाल शिक्षण संस्थेची स्थापना 1926 साली केली. त्या संस्थेमार्फत बालशिक्षणाची चळवळ सबंध भारतात, विशेषतः गुजरात, महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, राजस्थान, सौराष्ट्र या राज्यांत रुजवून त्यांच्या नव्या संकल्पनेचा प्रचार व प्रसार केला.

ताराबाई महाराष्ट्रात 1936 साली परतल्या. त्यांनी त्यांच्या शिक्षण कार्यास मुंबई येथे सुरुवात केली. ताराबाईंनी ‘दादर भगिनी समाजा’च्या सहकार्याने त्यांच्याच हिंदू कॉलनीतील जागेत ‘शिशुविहार’ची स्थापना केली. संस्थेत मराठी व गुजराती या दोन्ही भाषांतील बालमंदिर सुरू केले. मुंबईसारख्या मोठ्या व प्रगत शहरातही पूर्वप्राथमिक शिक्षणाची गरज व महत्त्व पालकांना व समाजाला पटवून दिले. महाराष्ट्रात बालशिक्षणाचा प्रचार व प्रसार होऊ लागला. त्या ‘शिक्षण पत्रिके’तून बालवयातील मुलांच्या शारीरिक व मानसिक विकासासंबंधी उद्बोधक माहिती देऊन बालशिक्षणाची महती समाजापुढे सातत्याने मांडत होत्या. त्यासाठी ठिकठिकाणी व्याख्याने देत होत्या. संमेलने, परिषदा, परिसंवाद यांद्वारे पालकांमध्ये शिक्षणाबद्दल प्रेम, आस्था निर्माण करत होत्या.

ताराबाईंना एका प्रश्नाला सतत उत्तर द्यावे लागत असे. “हे महागडे शिक्षण (बालशिक्षण) आमच्या गरीब देशाला परवडणार आहे का? भारत मुख्यतः खेड्यांचा देश आहे. तेथपर्यंत हे शिक्षण कसे पोचवणार? खेडेगावातील लोकांना ते पेलवेल का? तुम्हाला खेड्यांत अशा बालशाळा चालवून त्या यशस्वी करून दाखवता येतील का?” तेव्हा ताराबाईंनी ठरवले, की मोर्चा आता खेड्यांकडे वळवला पाहिजे. ताराबाई पाचगणी येथे महात्मा गांधी यांना भेटल्या. त्यांनी त्यांचे बालशिक्षणविषयीचे कार्य व त्या संबंधीचे विचार गांधीजींसमोर मांडले. गांधीजींनी त्यांच्या कामाचे कौतुक केले. त्यांच्या कार्याला आशीर्वाद दिले आणि त्यांना सांगितले, “ताराबाई, तुमच्या बालशिक्षणाच्या पार्श्वभागी मॉण्टेसरी पद्धत व त्यांची साधने आहेत. ती साधने फार महाग असतात. तुम्ही बालशिक्षणाचे कार्य करत आहात, तेव्हा या शिक्षणासाठी भारतीय पार्श्वभूमी तयार करा. भारतातील सामाजिक, आर्थिक, भौगोलिक, सांस्कृतिक परिस्थितीशी मिळतीजुळती अशी बैठक तयार करा. शैक्षणिक साधने स्वस्त व स्थानिक कारागिरांना तयार करता येतील, शिक्षकांचा त्यात जास्तीत जास्त सहभाग असेल, असे पाहा. थोडक्यात काय तर इटालीतील मॅडम मॉण्टेसरीची तत्त्वे स्वीकारा; परंतु त्यांना भारतीय स्वरूप द्या. भारताची भारतासाठी अशी बालशिक्षण पद्धत निर्माण करा. तुमचे हे कार्य शिक्षणक्षेत्राला प्रेरणादायी ठरेल. स्वतंत्र भारतातील भावी पिढ्यांमध्ये सुसंस्कृत व आदर्श नागरिक तयार करण्याचे पायाभूत शिक्षण, म्हणून ही बालशिक्षण पद्धत उचित ठरेल.”

ताराबाईंचा उत्साह गांधीजींच्या या प्रेरणादायी व प्रोत्साहनपूर्ण आशीर्वादाने द्विगुणित झाला. त्यांनी ते आव्हान स्वीकारले. त्यांचे लक्ष खेड्यांकडे वळवले. त्यांनी त्यांचे सहकारी शेष नामले व सरला देवधर यांच्यावर शिशुविहार शिक्षण केंद्राची जबाबदारी सोपवली; त्यांनी ‘अनुताई वाघ’ या सहकार्यकर्तीला सोबत घेऊन ठाणे (आता पालघर) जिल्ह्यातील बोर्डी या गावी प्रस्थान ठेवले. ताराबाईंनी बोर्डी येथे ‘नूतन बालशिक्षण संघा’च्या वतीने ‘ग्राम बाल शिक्षा केंद्र’ या नव्या संस्थेची स्थापना 24 डिसेंबर 1945 रोजी केली. उद्घाटनाला मुख्यमंत्री बाळासाहेब खेर हे आले होते. ताराबाई व अनुताई यांनी बालशिक्षणविषयक पुष्कळ प्रयोग 1945 ते 1956 या एक तपाच्या काळात केले. अध्यापन मंदिराची स्थापना केली.

त्या परिश्रमाचे दृश्य परिणाम दिसू लागले. वस्तीतील आवारे नियमित स्वच्छ होऊ लागली. पालक मुलांना स्वच्छ ठेवू लागले. नवीन खेळ, गाणी, गोष्टी यांत मुले रमू लागली. वस्तीचे वातावरण बदलू लागले. बोर्डीचे ताराबाईंचे बालशिक्षणाचे कार्य, तेथे चालू असलेले शिक्षणविषयक प्रयोग पाहण्यासाठी शिक्षणतज्ज्ञ व शिक्षणक्षेत्राशी संबंधित कार्यकर्ते येत. ते फार प्रभावित होत. त्यांनी ताराबाईंना सुचवले, “तुमचा हा अंगणवाडीचा प्रयोग अनोखा व अभिनव असा आहे. आपण तो मोठ्या प्रमाणात करावा. देशात फार मोठ्या प्रमाणात आदिवासी समाज आहे. त्यांच्या जीवनात तुमच्या या प्रयोगांतून एक नवा प्रकाशकिरण निर्माण होईल.”

आदिवासी मुले शाळेत येत नाहीत, कारण त्यांना गुरे चारण्यास कुरणात जावे लागते. ताराबाईंनी त्यांची शाळाच जेथे मुले असतील तेथे नेली ! शिक्षक कुरणात जाऊ लागले. तेथेच गुरे चारण्याच्या कामाबरोबर शाळाही भरू लागली. तीच ‘कुरण शाळा’. ताराबाईंनी शाळेला जोडून उद्योगवर्ग सुरू केले. मुले अर्धवेळ काम करत आणि अर्धवेळ शिक्षण. त्यातून ‘उद्योग शाळे’चा जन्म झाला ! अशा प्रकारे ‘कुरण शाळा’, ‘रात्र शाळा’, ‘प्रौढ शिक्षण वर्ग’, ‘बालगोपाळ मंडळे’, ‘क्रीडा केंद्रे’, ‘छंद वर्ग’, ‘निसर्गभ्रमण’, ‘रंजन कार्यक्रम’, ‘लेखन-वाचन वर्ग’ असे अनेक उपक्रम सुरू झाले. ताराबाईंना अनुताई वाघ, सिंधुताई अंबिके व इतर सहकारी यांची मोलाची साथ होती. त्यांच्या प्रयत्नांमागचा उद्देश मुलांच्या व विशेषतः पालकांच्या मनात शिक्षणाबद्दल आस्था निर्माण व्हावी हा होता.