नीतिन वैद्य यांनी रचलेला त्र्यं. वि. सरदेशमुख यांचा विचारकोश (T V Sardeshmukh’s world of thoughts as compiled by avid reader Nitin Vaidya)

सोलापूरचे नीतिन वैद्य यांची दोन पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. एक, ‘त्र्यं.वि. सरदेशमुख : साहित्य- संदर्भ साहित्य : सूची आणि चरित्रपट’ हे पुस्तक (सुविधा प्रकाशन, 2019) व दोन, ‘जवळिकीची सरोवरे’ हे पुस्तक (डिंपल पब्लिकेशन्स, 2022). यांपैकी पहिले पुस्तक सूची वाङ्मयाचे आहे. त्यात सूचिकाराने स्वतः प्रास्ताविक जोडलेले आहे. त्यातून, सूचिकाराने सरदेशमुख यांच्या साहित्याचा शोध कसा घेतला, त्यास कोठे कोठे हिंडावे-फिरावे लागले, आर्जवे-मिनतवाऱ्या कराव्या लागल्या या शोधाची मन पिळवटून टाकणारी कहाणी आहे. त्याने स्वतःच्या शारीरिक मर्यादांची तमा न बाळगता केलेली ती धडपड थक्क करणारी आहे ! त्या सूचीत एक परिशिष्ट दिलेले आहे. त्यात सरदेशमुख यांची निशिकांत ठकार यांनी घेतलेली मुलाखत आहे. त्यांतील तपशील सरदेशमुख यांच्या साहित्याचा अभ्यास करणाऱ्याला उपयुक्त आहेत. नीतिन वैद्य यांचे दुसरे पुस्तक आहे ‘जवळिकीची सरोवरे’ हे. त्या पुस्तकाचे स्वरूप, त्यात आलेल्या नोंदी आणि त्या नोंदींची मांडणी मराठी साहित्यविश्वात तरी अनोखी आहे.

नोंदीचे प्रास्ताविक/प्रस्तावना येथून नोंदीला प्रारंभ होतो. परंतु ते प्रास्ताविक नोंदलेखकाचे म्हणजे नीतिन वैद्य यांचे आहे. त्या लेखनातून नोंदलेखकाच्या संशोधन वृत्तीचा आणि पद्धतीचा पडताळा येतो. सरदेशमुख यांच्या विविध लेखन साहित्यातून एकत्र करून सादर केलेले तपशील हा त्या नोंदलेखनाचा विशेष आहेच; परंतु त्याचे तपशील उदाहरणार्थ डायरी, सुटे कागद, दप्तर, पुस्तकाचा आसपास, कव्हर्स, वही, टिपणे अशा साधनांचा उपयोग केलेला पाहिला की वाचकाचे मन थरारून जाते. सरदेशमुख यांच्या साहित्याच्या नीतिन वैद्य यांनी केलेल्या तेरा वर्षांच्या अभ्यासध्यासाची ती फलश्रुती आहे. मग सुरू होते मुख्य नोंद. ती देशमुख यांच्या साहित्यातील उतारा, संक्षिप्त भाग, अंशात्मक किंवा संपादित पद्धतीने सादर केलेली- सरदेशमुख यांच्याच शैलीतील- त्यांच्या शब्दांत साकार झालेली नोंद कधी एकाच लेखातील, कधी वेगवेगळ्या लेखांतील, पुस्तकांतील, डायरी-टिपणांतील, पण एकत्र करून दिलेली अशी. ती विविध लेखांमधून एखादाच नमुना म्हणून दिलेली असली तरी नोंदीच्या प्रास्ताविकामुळे वाचकाला दुसर्‍या, तिसऱ्या वा इतरही लेखांकडे जाण्यास प्रवृत्त करते.

ज्ञानदेवांवरील नोंदीत : “जाणीव म्हणजे ज्ञानाचा अहंकार असा अर्थ देऊन ज्ञानदेव जाणीव व ज्ञान भिन्न करतात आणि जाणिवेचे वेगळे दर्शन सरदेशमुख घडवतात (पृष्ठे 26-27). राम गणेश गडकरी यांना सरदेशमुख यांनी लावलेले “युगान्तक’ हे विशेषण (पृष्ठे 46) लक्षवेधी ठरते. गांधी यांच्यावर लिहिताना, त्यांना हिंसा विरूद्ध अहिंसा ही मांडणीच अतार्किक आणि अतात्त्विकं वाटते. हिंसा हे कर्म आहे तर अहिंसा हे माणसाच्या वर्तनाला आणि मनोधारणेला दिशा देणारे एक मूल्य (पृष्ठ 51) आहे.

या पुस्तकाचा आणखी एक विशेष असा, की त्र्यं.वि. सरदेशमुख यांचे चरित्रात्मक तपशील त्यातून हाती येतात. ते चरित्र साकार करायचे झाल्यास ती साधने उपलब्ध होतात. वाचक, अभ्यासक, समीक्षक, कादंबरीकार-नाटककार-कवी, विद्यार्थी, शिक्षक, मित्र, सहकारी-वडील-पती-पुत्र अशी नाती जपणारा संवेदनशील माणूस, वेदना-दुःख सहन करणारा-पचवणारा सोशीक माणूस, पत्रांतून व्यक्त होणारा- अबोल मनातील सांगणारा पत्रलेखक…. सरदेशमुख यांची अशी कितीतरी रूपे या नोंदींत सामावलेली आहेत. वैद्य यांनी सरदेशमुख यांच्या साहित्याची सूची पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध केली आहे. त्यात सरदेशमुख यांचा चरित्रपट आहेच, त्याचाही उपयोग अभ्यासकाला होऊ शकतो.

नीतिन वैद्य यांनी सरदेशमुख यांच्या साहित्याचा अभ्यास तेरा वर्षे केल्यानंतर जन्मशताब्दी वर्षात सरदेशमुख यांची चार पुस्तके आणि पीएच डी पदवीसाठीची दोन संशोधने साकार झाली आणि तरीही त्यांचे अप्रकाशित, असंग्रहित साहित्य उरलेच आहे!

‘जवळिकीची सरोवरे’ हे नाव निशिकांत ठकार यांनी काढून दिले आहे. त्याला गीता आणि ज्ञानेश्वरी यांचा संदर्भ आहे. पण ती ओवी वा श्लोक मात्र त्यात दिलेला नाही. तो श्लोक असा- मच्चित्ता मग्दत प्राणा बोधयंतः परस्परम्‌। कथयंतश्च मां नित्यं तुष्यंति च रमतिच ।। (गीता 10 : 9) त्याचा अर्थ सोनोपंत दांडेकर यांनी दिला आहे असा – “माझ्या ठिकाणी ज्याचे चित्त आहे (म्हणून जे मद्रूप आहे) व माझ्या ठिकाणी ज्यांचे प्राण आहेत (म्हणून माझ्याच योगाने जे तृप्त झाले आहेत) असे (ते ज्ञानी) परस्परांना (माझ्याविषयी) ज्ञान देत आणि नित्य माझ्या (गुणांचे) वर्णन करत समाधान पावतात व आनंदात मग्न होतात” (पृष्ठ 297). या एका श्लोकासाठी श्री ज्ञानदेव महाराज 119 ते 128 एवढ्या ओव्या रचतात. त्यांपैकी ग्रंथशीर्षक ज्या ओवीत येते ती ओवी आहे एकशे एकविसावी.

वाचन, लेखन, मनन, चिंतन, टिपण करणारे त्र्यं.वि. सरदेशमुख हे ज्ञानाच्या जगातील ‘महात्मे’ होते, ज्ञानी पुरूष होते व त्यांच्या लेखनातून संवाद साधून ते ‘बोध’ करू पाहत आहेत. वाचकांना त्यांचा ‘बोध’ संवादसुखात नेतो. बोधाची ज्ञानदानातील ही वाचक सरोवरे ‘जवळिकीची’ होतात, तेव्हाच संवादसुखाचे विचारतरंग उठून एकमेकांत मिसळणे होते. इतके चपखल शीर्षक निशिकांत ठकार यांनी काढून दिल्याबद्दल एक वाचक म्हणून त्यांचे किती आभार मानावेत? आणि सरदेशमुख यांचे हे ज्ञानसंचित सूत्रबद्धपणे मांडून वाचकांना त्या संवादसुखाचा लाभ घडवल्याबद्दल नीतिन वैद्य यांचेही आभार ! त्यांच्या कष्टाला, मेहनतीला, पायपिटीला तोड नाही. मराठी वाङ्मयात एक नवा प्रकार (विचारकोश) रुजवल्याबद्दल नीतिन वैद्य यांचे कार्य ऐतिहासिक ठरेल.

संदर्भ :  1. वैद्य, नीतिन. जवळिकीची सरोवरे प्रज्ञावंत सखेसांगाती. वसई रोड, डिंपल पब्लिकेशन, 2022. पृ.302  2. वैद्य, नीतिन. त्र्यं. वि. सरदेशमुख साहित्य, संदर्भसाहित्य : सूची आणि चरित्रपट. सोलापूर, सुविद्या प्रकाशन, 2019 पृ. 148.  3. खाखरे, नानामहाराज. सार्थ ज्ञानेश्वरी. संपा.दत्तराज देशपांडे. पुणे, सारथी प्रकाशन, 2004. पृ. 405-1168  4. दांडेकर, शं. वा. श्रीज्ञानेश्वरी 3री आ. पुणे, प्रसाद प्रकाशन, 1962. पृ.8-9063-109 देशमुख, केशवराव. ज्ञानेश्वरीचे सुलभ गद्य रूपांतर. संपा.श्री. द. (मामासाहेब) देशपांडे, पुणे, श्री वामनराज, 2000 पृ.600.

– प्रदीप कर्णिक 9821299736 karnikpl@gmail.com