पहिली सिग्नल शाळा ठाण्यात ! (Innovative Signal School in Thane)

ठाणे शहरातील तीन हात नाक्यासह विविध सिग्नलवर भटक्या-विमुक्त जमातींतील शंभराहून अधिक मुले पुलाखाली आश्रय घेऊन राहत होती. पैकी तीन हात नाक्यावरील मुलांचे तेथील वास्तव्य संपुष्टात आले. वास्तविक आजोबांपासून त्या कुटुंबांचा मुक्काम तेथे होता. ते सारे लोक पारधी समाजातील, वीसपंचवीस वर्षांपूर्वी ठाण्यामध्ये स्थलांतरित झाले. मुलांचे वडील तेथेच वाढले. मुलांचे जन्म आणि बालपण पुलाखालीच गेले. खरे तर, असे दृश्य एकट्या ठाणे शहरात नसून अशी शेकडो मुले भारतातील प्रत्येक महानगरामध्ये जगत असतात. सरकार शिक्षणप्रसारासाठी अनेक मोहिमा करत असते. तथापी शैक्षणिक, सांस्कृतिक, सामाजिक व आर्थिक दृष्ट्या मागास राहिलेली ही मुले मुख्य धारेच्या शाळांमध्ये प्रवेश घेण्यास अपात्र ठरतात; त्यामुळे ती शाळेत जाऊ शकत नाहीत.

अशा वेळी, ठाण्याच्या काही कार्यकर्त्यांनी शाळा त्यांच्याजवळ घेऊन जाणे हा पर्याय पुढे आणला. त्यात प्रमुख होते भटू सावंत. त्यांच्या प्रयत्नांतूनच ‘समर्थ भारत व्यासपीठ’ या सामाजिक संस्थेची ‘सिग्नल शाळा’ सुरू झाली. ही गोष्ट नऊ वर्षांपूर्वीची. शाळेला ठाणे महानगरपालिकेचे सहकार्य मिळाले. ती देशातील पहिली ‘सिग्नल शाळा’ ठरली. संस्थेचे संस्थापक आहेत मुकुंद गोरे. भटू सावंत हे मुख्य कार्यकारी अधिकारी आणि प्रकल्प प्रमुख म्हणून आरती परब ‘सिग्नल शाळे’ची जबाबदारी पार पाडत आहेत. त्यांच्या बरोबरीने संचालक मंडळात उल्हास कार्ले, अजय जोशी, सुरेंद्र वैद्य, अदिती दाते, निखिल सुळे, सुजय कुलकर्णी ही मंडळी आहेत.

गोदरेज कंपनीचे माजी उपाध्यक्ष आणि गोदरेजच्‍या एरो स्‍पेस विभागाचे प्रमुख सुरेंद्र वैद्य तेथील विद्यार्थ्यांना व्यावसायिक शिक्षणासोबत तांत्रिक शिक्षण देत आहेत. ते ‘समर्थ भारत व्यासपीठ’ संस्‍थेचे संचालक आहेत. त्यांनी ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांच्याबरोबर बारा वर्षे ‘इस्रो’च्‍या विविध उपक्रमांत काम केलेले आहे. शाळेचा स्वत:चा शिक्षकवर्ग पूर्ण वेळ व पात्रताप्राप्त आहे – त्यांच्याबरोबरीने पोर्णिमा करंदीकर, समिधा इनामदार, विना शेनॉय हे शिक्षक स्‍वयंसेवी म्‍हणून कार्यरत आहेत.

‘सिग्नल शाळा’ हा पथदर्शी प्रकल्प विविध महानगरांमध्ये राबवण्यासाठी स्वीकारला जाईल अशी अपेक्षा आहे. महाराष्ट्र राज्य विधिमंडळात सिग्नल शाळेवर तीन वेळा चर्चा झाली आहे. मुख्यमंत्री, शिक्षणमंत्री, विधानसभा अध्यक्ष यांनी त्यांच्या चर्चेतून राज्य शासनाने हा प्रकल्प ‘पथदर्शी प्रकल्प’ म्हणून स्वीकारावा व ठिकठिकाणी तो राबवावा, असे निर्देशही केले आहेत. मुंबईतील चेंबूरच्या अमर महल पुलाखाली दुसरी, तर नवी मुंबईतील कोपरखैराणे भागात तिसरी अशा दोन ‘सिग्नल शाळा’ सुरू होत आहेत. मुलांना शाळेत आणण्याऐवजी शाळाच मुलांपर्यंत नेण्याचा हा प्रयत्न यशस्वी होत आहे ! मूल शिक्षणामुळे संवेदनशील व्हावे अशी अपेक्षा असते. शिक्षणही तितक्याच संवेदनशीलतेने मुलांपर्यंत घेऊन जावे लागणार आहे.

‘सिग्नल शाळे’तून केवळ मुलांचा शैक्षणिक विकास झाला नाही तर तीन हात नाक्याच्या पुलाखालील विस्थापितांना तेथून जवळपासच्या झोपडपट्ट्यांमध्ये स्थलांतरित करण्यात यश आले आहे. पुलाखालील दोन पिढ्या व सर्व कुटुंबे स्थिर झालेली आहेत. त्यांचे निर्वासित आयुष्य संपून त्यांचे सर्वांगीण पुनर्वसन त्यातून घडले आहे.

भटू सावंत हे मूळचे धुळ्याचे. ते शिक्षणासाठी त्यांच्या काकांकडे ठाण्यात आले. त्यांच्या आजोबांपासून त्यांच्या घरात सामाजिक कार्याचा वारसा होता. त्यांनी त्यांचे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर ठाण्यातील फिरते वाचनालय असलेल्या ‘साहित्य यात्रा’ यांच्याबरोबर संपूर्ण महाराष्ट्रभर पुस्तक प्रदर्शनात भाग घेतला. त्यातून त्यांना वैविध्यपूर्ण संस्कृती व माणसे यांचे दर्शन घडले. राज्यातील अनेक सामाजिक संस्थांचा परिचय झाला.

सावंत पत्रकारिता करत असताना ठाणे महानगरपालिकेच्या बजेटची कॉपी त्यांच्या हाती आली. त्यामध्ये रस्त्यावरील मुलांसाठी शिक्षणाची काहीतरी सोय करण्यास हवी, त्यांना मुख्य धारेत आणण्यास हवे असे दोन-चार ओळींत लिहिलेले आढळले. पण ते प्रत्यक्षात कसे करावे, याचे उत्तर त्यात नव्हते. सावंत यांनी पुढाकार घेऊन ‘समर्थ भारत व्यासपीठ’ संस्थेतील पदाधिकारी, इतर सहकारी व ठाणे महानगरपालिकेचे सहकार्य यांतून ‘सिग्नल शाळे’ची सुरुवात केली !

– सुरेश चव्हाण 9867492406 sureshkchavan@gmail.com