गुप्तता खरोखरच पाळण्यात आली. रेल्वेने जाताना एखादे स्टेशन जवळ आले, की डब्याच्या खिडक्या पूर्ण बंद केल्या जात. पहारा देणाऱ्यांत एक मुस्लिम सब इन्स्पेक्टर, सहा मुस्लिम शिपाई, एक हिंदू सार्जंट आणि एक हिंदू शिपाई होते. लालाजींना एवढी सारी गुप्तता असूनही त्यांना मंडाले येथे नेले जात आहे हे उमगले.” मुख्य पोलिस अधिकाऱ्याने मला विचारले, की मी कोठे जात आहे याची काही कल्पना मला आहे का? तेव्हा मी म्हटले, की मला ते स्टेशन माहीत आहे. कारण मी पूर्वी तेथे येऊन गेलो आहे. मला रंगून किंवा मंडाले येथे नेण्यात येत आहे.”( पृष्ठ 43).
बोट डायमंड हार्बरमधून सुटली, ती तीन दिवसांनी रंगूनला पोचली. त्या क्षणाला त्यांना काय वाटले? ”ज्या क्षणाला आमची बोट इरावतीच्या मुखात शिरली, त्या क्षणी का ते मला ठाऊक नाही, मी ब्रह्मदेश आणि त्या देशाच्या नागरिकांकडे ओढला गेलो. कदाचित असेही असेल, की मी तेथे अज्ञातवासात गेलो होतो आणि त्या लोकांची सहानुभूती मिळण्याची आशा मला होती. किंवा असेही असेल, की मी सिलोन वगळता बघितलेला आशियातील तो पहिला देश आणि त्यामुळे आशियाची राजकीय असहायिता मला माझ्या आशियायी बांधवांकडे खेचत होती, किंवा ब्रह्मी लोकांनी त्यांचा धर्म आमच्याकडून घेतला असल्याने त्यांच्याशी माझे काही आंतरिक नाते जुळले असेल.” (पृष्ठ 52)
लालाजींना प्रकृतीचा त्रास मंडालेच्या तुरुंगात अनेक वेळा झाला, उपचार व्यवस्थित असे झालेच नाहीत, कधी झाले-कधी नाही. पण लालाजी त्यातून निभावले. त्यांनी त्यांचा दैनंदिन कार्यक्रम पुस्तकात लिहिला आहे. धर्मग्रंथांचे नियमितपणे वाचन हा त्याचा अविभाज्य भाग होता. धर्मग्रंथांत गीतेशिवाय तैत्तिरीय उपनिषद आणि वैदिक मंत्र यांचाही समावेश होता. मात्र ते केवळ धर्मग्रंथाच्या वाचनावर थांबले नव्हते. ते मनोरंजन किंवा कालक्रमण यासाठी अनेक कादंबऱ्या वाचल्या असे सांगून पुढे लिहितात, की त्याचबरोबर मी ब्रह्मदेश आणि त्या देशाची माणसे यांच्यासंबंधी अनेक पुस्तके वाचली; त्यांनी त्यापैकी दहा पुस्तकांची नावेच दिली आहेत. त्याशिवाय त्यांनी ब्रह्मी लोकांची जीवनपद्धत आणि चालीरीती यांचे वर्णन करणाऱ्या काही कथा वाचल्या. स्पेन्सरचे आत्मचरित्र, बायरनच्या कविता, थॉमस मूर याचे काव्य, ईस्ट इंडिया कंपनीचा इतिहास (दोन खंडात्मक), लॉर्ड रॉबर्ट याचे Fortyone Years In India ही त्यांनी वाचलेल्या इतर ग्रंथांपैकी काही महत्त्वाची शीर्षके.
त्यांनी वाचलेल्या पुस्तकांची यादी वाचकाला चकित करेलच, पण त्याहून अधिक सुखद धक्का ते पुढे देतात. ”मी माझ्या त्या बंदिवासाच्या काळात काही वाङ्मयीन काम केले. मी जी पुस्तके वाचली त्यातून काढलेल्या टिपणांच्या आधारे ब्रह्मदेशावर एक पुस्तक उर्दू भाषेत लिहिले. त्यासाठी मला माझ्या ब्रह्मी सब इन्स्पेक्टरबरोबर झालेल्या संभाषणांची मदतही झाली. मी एक उर्दू कादंबरी लिहिण्यास घेतली – सुमारे दीडशे पूर्ण पाने लिहिली, पण ती पुरी होऊ शकली नाही. चालू घडामोडींवर उर्दू भाषेत एक लहान निबंध लिहिला. गीतेचा संदेश सांगणारा एक लेख आणि समाज सुधारणांविषयक एक लेख इंग्रजी भाषेत लिहिला.”
लालाजी ब्रह्मी सब इन्स्पेक्टर आणि शिपाई यांच्याबद्दलची निरीक्षणेही मांडतात, ”ब्रह्मी लोक त्यांच्या आळशीपणासाठी (कु)प्रसिद्ध आहेत. त्यांना शिस्त लावणे फार कठीण काम आहे. ते आहार खूप घेतात, पण त्यांच्या आहाराचा दर्जा चांगला नसतो. ते अट्टल धूम्रपान करणारे आहेत आणि चहा दूध व साखर न घालता पितात. ते फार थोडक्या गोष्टींनी समाधान पावतात. त्यामुळे ते युरोपीयन सार्जंट्सनी केलेला अपमान अगदी मुकाट सहन करतात. — मला वाटते, ते त्यांच्या समकक्ष हिंदुस्थानी माणसांच्या तुलनेत बौद्धिक दृष्ट्या फार उणे असतात. — त्यांची नीतिमत्ता तकलादू असते. काही वेळा त्यांचे दारिद्र्य बघून मला त्यांची फार कीव आली. ते युरोपीय सार्जंटच्या शिल्लक राहिलेल्या अन्नावर कित्येक दिवस उपाशी असल्यासारखे तुटून पडतात.” (पृष्ठ 130). मात्र लालाजींना हे सारे लिहीत असताना, ब्रिटिशांच्या पिळवणूक करणाऱ्या धोरणाचा विसर पडला नव्हता. ते ब्रिटिश राज्यकर्त्यांनी ब्रह्मी लोकांच्या शिक्षणाचा दर्जा आणि विस्तार करण्यासाठी काही प्रयत्न केले नाहीत असे मत काही ब्रिटिश उदारमतवादी लोकांनीच व्यक्त केले आहे हे स्पष्ट सांगतात. ते पुढे जाऊन ब्रिटिशांनी केवळ आर्थिक पिळवणूक केली नाही तर ब्रह्मी लोकांची नैतिकताही संपुष्टात आणली असा आरोप करतात.
“ब्रह्मी लोक लैंगिक संबंधांच्या बाबतीत फारसे निर्बंध पाळणारे कधीच नव्हते, परंतु परदेशी लोक मोठ्या संख्येने ब्रह्मदेशात येऊ लागल्यानंतर, हे (लैंगिक) संबंध अधिकच अनिर्वचनीय रीतीने खराब होऊ लागले आहेत. एकदा एका युरोपीयन सार्जंटने मला सांगितले, की त्याने एक ब्रह्मी मुलगी नोकराणी – कम -रखेली या रूपात दहा महिने महिना वीस रुपये या रकमेत ठेवली आणि बदली झाल्यावर तिला काढून टाकली. अशा अनेक कथा ऐकू येतात. —- युरोपीयन ब्रह्मदेशांत येण्यापूर्वी त्या दुर्दैवी देशाचे लोक एकाच वंशाचे, एकाच धर्माचे आणि एकच भाषा बोलणारे आणि या टोकापासून त्या टोकापर्यंत एकाच प्रकारचे जीवन जगणारे होते. पण परिस्थिती फार बदलली आहे. विशुद्ध ब्रह्मी रक्ताचा माणूस मागे रेटत रेटत जाऊन त्याची पाठ भिंतीशी टेकली आहे. सर्व प्रकारची देशी उद्योगशीलता संपली आहे. सर्व व्यापार विदेशी लोकांच्या हातात आहे. रक्ताचे मिश्रण फार झपाट्याने वाढत आहे. धर्म खुले आम पायाखाली तुडवला जात आहे. एकोणिसाव्या शतकातील ब्रह्मदेश काही दशकांत दिसेनासा होईल. देशातील जमिनीअंतर्गत संपत्ती परकीयांच्या मालकीची आहे. रेल्वे, तारायंत्रे, रस्ते या साऱ्यांची गत तीच आहे.” (पृष्ठ 141–142)
तशा परिस्थितीत लालाजींनी त्यांचे मानसिक संतुलन कसे राखले असेल? त्यांनी त्याचे उत्तर सातव्या प्रकरणाच्या अखेरीस दिले आहे. ”सर्वात मोठा भारतीय गुरू भगवान श्रीकृष्ण व्यावहारिक सामंजस्याबद्दल माझ्याशी संवाद करत होता. प्रसिद्ध कवी शिराझ माझ्याशी प्रेम आणि त्यातून जन्मणाऱ्या वेदना यांबाबत हितगुज करत असे. माझे हाल हे मी प्रेम (तत्त्व आणि देश यांच्यावर) केल्यामुळे ओढवले होते आणि त्यामुळे हफीझ याची आर्जवे आणि वेदना माझ्या हृदयाला थेट भिडल्या. माझ्या बंदिवासात हफीझ मला जेवढा प्रिय झाला तेवढा त्यापूर्वी कधीच झाला नव्हता.”
– रामचंद्र वझे 9820946547 vazemukund@yahoo.com
रामचंद्र वझे हे निवृत्‍त बँक अधिकारी. त्यांनी ‘बँक ऑफ इंडिया‘मध्‍ये चाळीस वर्ष काम केले. त्यांनी वयाच्‍या तेविसाव्‍या वर्षांपासून लिखाणास सुरूवात केली. त्यांना प्रवासवर्णनांचा अभ्‍यास करत असताना काही जुनी पुस्तके सापडली. ती पुस्तके लोकांसमोर आणणे गरजेचे आहे असे त्यांना वाटू लागले. त्यांनी तशा पुस्‍तकांचा परिचय लिहिण्यास सुरूवात केली. रामचंद्र वझे यांची ‘शेष काही राहिले‘, ‘क्‍लोज्ड सर्किट‘, ‘शब्‍दसुरांच्‍या पलिकडले‘ आणि ‘टिळक ते गांधी मार्गे खाडीलकर‘ ही पुस्तके ‘ग्रंथाली’कडून प्रकाशित करण्यात आली आहेत. त्यांनी लिहिलेल्या कथा हंस, स्‍त्री, अनुष्‍टुभ, रुची अशा अनेक मासिकांमधून प्रसिद्ध झाल्‍या आहेत. त्यांचे ‘महाराष्ट्र टाईम्‍स‘ आणि ‘लोकसत्ता‘ या दैनिकांमधून लेख आणि पुस्तक परिक्षणे प्रसिद्ध झाली आहेत.
———————————————————————————————————
About Post Author
अभ्यासपूर्ण लेख.खुप चांगली माहिती वाचावयास मिळाली.