– सुरेंद्र दिघे
मुलांना लिहिण्यासाठी उद्युक्त करण्यासाठी आणि त्यांच्या नैसर्गिक, उपजत साहित्यगुणांची जोपासना व्हावी या उद्देशाने ठाण्यातील जिज्ञासा ट्रस्ट दरवर्षी शालेय विद्यार्थ्यासाठी लेखन शिबिर घेत असते. या शिबिरात सुपरिचित लेखक, कवी, तज्ज्ञ व्यक्ती विद्यार्थ्यांना साहित्याच्या विविध अंगांची ओळख करून देतात व त्यांना मार्गदर्शन करतात. संस्थेतर्फे ‘शालेय जिज्ञासा’ हे मुलांनी, मुलांसाठी संपादिलेले वार्षिक नियतकालिक गेली सतरा वर्षे प्रकाशित केले जाते. शालेय वयातील मुलांच्या भावविश्वाला हक्काचे व्यासपीठ मिळावे ही कल्पना या नियतकालिकाच्या मागे आहे. दिनकर गांगल यांच्या प्रोत्साहनाने आणि मार्गदर्शनाखाली ‘शालेय जिज्ञासा’चा पहिला अंक १९९३ साली प्रथमत: प्रकाशित झाला होता.
दुस-या दिवशी शाळेप्रमाणे गट करून मुलांशी गप्पा मारताना त्यांच्याकडून त्यांच्या आवडत्या लेखक आणि पुस्तकांबद्दल सविस्तर माहिती घेता आली. सहभागी झालेल्या शाळा या ठाणे शहराच्या वेगवेगळ्या प्रभागातील होत्या. मुले मराठी माध्यमातील असल्यामुळे ऐंशी टक्के मुले ही मध्यम आर्थिक गटातील होती असे म्हणावयास हरकत नाही.
मुलांनी दिलेल्या माहितीचे विश्लेषण केल्यावर गमतीदार माहिती उजेडात आली. काही वैशिष्ट्ये:
ग्रंथालये
१. बहुतांश विद्यार्थी अवांतर वाचनासाठी शाळेच्या ग्रंथालयावर अवलंबून असतात. थोड्या मुलांच्या घरी बाहेरील ग्रंथालयांतील पुस्तके वाचनासाठी आणली जातात. फारच थोडया मुलांच्या घरी स्वत:चा छोटा का होईना पुस्तकसंग्रह आहे.
२. मुलांना शाळेच्या दिवसांत घरी अवांतर वाचनासाठी वेळ नसतो. अवांतर वाचन सुट्टीतच केले जाते.
३. एखादे पुस्तक चांगले आहे याची पहिली माहिती वर्गातील मित्र-मैत्रिणींकडून अथवा कुटुंबीयांकडून समजते.
४. शाळेतील शिक्षकांकडून पुस्तकाची माहिती मिळण्याचा अनुभव अपवादत्मकच.
५. शाळेच्या ग्रंथालयांवर सर्वसाधारणपणे विद्यार्थी समाधानी आहेत, (मुले शाळेच्या ग्रंथालयांवर समाधानी आहेत, कारण ते चांगल्या नवीन पुस्तकाबद्दल अज्ञानी असण्याची शक्यता आहे).
६. शाळांत वाचायला मिळणारा वेळ आणि वितरणाची व्यवस्था यावर विद्यार्थी नाखूश आहेत.
७. ग्रंथालयांतील चांगली पुस्तके घरी नेण्यास देत नाहीत ही सर्वसाधारण तक्रार.
आवडते पुस्तक
विद्यार्थ्यांना आपल्या आवडीच्या पाच पुस्तकांची नावे लिहिण्यास सांगितली होती. त्यांचा आवडती पुस्तके लिहिण्याचा क्रम हा त्यांच्या पसंतीप्रमाणे होता असे नाही. तरी त्यांनी लिहिलेली सर्वच नावे पहिल्या पसंतीची आहेत असे अध्याहृत धरले आहे.
आवडीच्या पुस्तकांच्या यादीत एकाही कवितासंग्रहाचे नाव नाही, ही समस्त मराठी कवींना अस्वस्थ करणारी गोष्ट आढळून आली. याचप्रमाणे बालसाहित्यकार भा. रा. भागवत, यदुनाथ थत्ते किंवा आजच्या काळातले दिलीप प्रभावळकर यांच्या नावाचा आणि साहित्याचा पण उल्लेख नव्हता.
आवडता लेखक –कवी
आवडत्या लेखकांत इंग्रजी लेखकांचा उल्लेख लक्षणीय आहे. अ‍ॅगाथा ख्रिस्ती, स्टेफनी मेअर, जे. के. रोलिंग, सर ऑर्थर कॉनन डॉयल या लेखकांच्या पुस्तकांची मराठी भाषांतरे उपलब्ध असल्याने लेखक मंडळी मराठी माध्यमाच्या मुलांच्या पसंतीस पात्र झाली आहेत. या सर्व लेखकांच्यात भारतीय असलेला चेतन भगत हा मुलांच्यात प्रिय आहे. उल्लेखनीय गोष्ट म्हणजे अनेक मुलांनी त्यांची मूळ इंग्रजी पुस्तके वाचली आहेत. चेतन भगतची सरळ, साधी गंमतीशीर भाषा, कथानक आणि विनोद मुलांना भावलेले आहे हे लक्षात येते.
वर्तमानपत्रे
वर्तमानपत्रांचे वाचन जवळजवळ सगळी मुले करत आहेत. त्यांनी ‘आपल्या आवडीच्या वृत्तपत्रां’त सर्व मराठी वृत्तपत्रांना सारखे माप दिले आहे. आवडते वृत्तपत्र व त्यातील आवडते सदर या विषयांचा अभ्यास वेगळ्या प्रकारे, स्वतंत्रपणे करणे गरजेचे आहे.
ही पाहणी शास्त्रोक्त पध्दतीने केलेली नाही. मुळात अशा प्रकारचे सर्वेक्षण करणे हे पूर्वनियोजित नव्हते. मुलांच्या माहितीपत्रकांचे विश्लेषण आणि त्यांच्याशी झालेल्या व्यक्तिगत गप्पांतून काढलेले हे निष्कर्ष आहेत. यामुळे या निर्ष्कषांतून काय बोध घ्यायचा आणि त्यास किती महत्त्व द्यायचे हे विचारपूर्वक ठऱवावे लागेल. पण सूचक माहिती म्हणून या अचानक जमा झालेल्या माहितीचे महत्त्व वाटते.
– सुरेंद्र दिघे
कार्यकारी विश्वस्त – जिज्ञासा ट्रस्ट. ठाणे
9820137576
surendradighe@yahoo.com
About Post Author
