लक्ष्मी पल्लीनाथ हे रत्नागिरी जिल्ह्यातील पाली या गावचे दैवत. मुंबई-गोवा महामार्गावर कोल्हापूरकडे जाणारा फाटा जिथे फुटतो, तिथे पाली हे गाव आहे. पुण्यापासून साधारण दोनशे किलोमीटर अंतरावर आणि रत्नागिरीपासून बावीस किलोमीटरवर. दरवर्षी चैत्र शुद्ध एकादशी ते चैत्र पौर्णिमा (हनुमान जयंती) या कालावधीत ‘श्री लक्ष्मी पल्लीनाथा’चा उत्सव मोठ्या उत्साहात पण साधेपणाने साजरा होतो. भपका कमी असल्यामुळेच तो अधिक भावतो!
काही कऱ्हाडे ब्राह्मण मंडळींचे श्री लक्ष्मी पल्लीनाथ हे कुलदैवत आहे. त्यामुळे कऱ्हाडे मंडळींपैकीच एखाद्या कुटुंबाने किंवा दोन-चार कुटुंबे एकत्र येऊन तो उत्सव साजरा करण्याची जबाबदारी स्वीकारतात. म्हणजे उत्सवादरम्यान घेण्याचे कार्यक्रम, भोजन आणि इतर व्यवस्था, मनुष्यबळ आणि आर्थिक गणिते या सर्व गोष्टींची जबाबदारी संबंधित मंडळींना पार पाडावी लागते.
मंदिर व्यवस्थापनाने भक्तांना राहण्यासाठी सात-आठ खोल्या बांधलेल्या आहेत. येणाऱ्या भक्तांची तिथे व्यवस्था होते. मंदिराच्या आजुबाजूलाच राहणाऱ्या गुरव मंडळींच्या घरीही राहता येते. त्यापेक्षाही भाविकांची गर्दी वाढली तर मग नेहमी येणारी मंडळी ओळखीपाळखीतून गावातील घरे गाठतात.
पण या उत्सवाचे प्रमुख आकर्षण असते, ते संध्याकाळी होणारी आरती आणि रात्रीचा प्रदक्षिणा तसेच भोवत्यांचा कार्यक्रम. जर तुम्हाला गणपती, शंकर, देवी, हनुमान, दत्त, पांडुरंग यांच्यासह आणखी तीन-चार देवांच्या आरत्या येत असतील तरी त्यांचा उपयोग नाही. कारण संध्याकाळी जेव्हा आरत्या सुरू होतात, त्यावेळी वेगवेगळ्या देवांच्यां तेवढ्याच वेगवेगळ्या आरत्या म्हटल्या जातात. त्यामध्ये गणपती, देवी, शंकर, सूर्यनारायण, महालक्ष्मी, पल्लीनाथ, लक्ष्मी रमणा, त्रिभुवन सुंदर दशावतार, श्रीकृष्ण आणि अशा अनेक देवांचा समावेश असतो. त्या आरत्या म्हटल्या म्हणण्यापेक्षा गायल्या जातात, असे म्हणणे जास्त योग्य ठरेल. तबला, पेटी आणि टाळ यांच्या संयोगातून निर्माण झालेला विलक्षण आवाज आणि सोबतीला पाच-पन्नास जणांच्या स्पष्ट पण उच्च रवातील आरती. तो कार्यक्रम ऐकून मन अगदी प्रसन्न होऊन जाते. कानाची भूक कधी भागते ते कळतही नाही.
आरत्या झाल्या, की मग रात्रीचे जेवण, त्यानंतर एखाद्या बुवांचे भजन किंवा कीर्तन आणि मग प्रदक्षिणा अन् भोवत्या. प्रदक्षिणा म्हणजे छबिना. देवाचा मुखवटा सजवलेल्या पालखीत ठेवण्यात येतो आणि मग मंदिराच्या प्रवेशव्दाराच्या समोरून प्रदक्षिणा सुरू होते.
‘‘धाव रे गणराया, पाव रे गणराया, मंगलमूर्ती तू मोरया, मूर्ती तू मोरया’’ या पारंपरिक गीताने प्रदक्षिणेची सुरुवात होते. सोबतीला टाळ आणि टिमकी असतात. त्यावेळी भजन, भक्तिगीत, देवादिकांवरील गाणी वगैरे म्हटली जातात. एक जण आधी सांगतो आणि मग बाकीचे लोक त्यामागून म्हणतात, अशी पद्धत. ती प्रदक्षिणा चार भागांमध्ये होते. मंदिरासमोरून ते डाव्या हाताच्या मध्यापर्यंत. तेथून मंदिराच्या मागेपर्यंत. मागपासून ते उजव्या भागाच्या मध्यापर्यंत आणि मग तेथून मंदिराच्या समोरपर्यंत. एका प्रदक्षिणेत चार भजने किंवा देवाची गाणी होतात. जेव्हा पालखी चार वेळा थांबते तेव्हा आपण नेहमी म्हणतो त्या देवांच्या आरत्या म्हटल्या जातात. प्रत्येक वेळी थांबल्यावर एक कडवे म्हटले जाते. म्हणजे देवळाच्या डावीकडे थांबल्यानंतर ‘सुखकर्ता दुःखहर्ता’, देवाच्या पाठीमागे थांबल्यानंतर ‘रत्नखचितफरा तुज गौरीकुमरा’ आणि उजवीकडे थांबल्यानंतर ‘लंबोदर पितांबर फणिवर वंदना’… प्रत्येक आरतीच्या वेळी अशीच पद्धत.
शेवटच्या दिवशी प्रदक्षिणा आणि भोवत्या झाल्यानंतर लळिताचे कीर्तन रंगते. ते पहाटे पाच-साडेपाचपर्यंत चालते. लहानथोरांपासून सर्व मंडळी या सर्व उपक्रमांमध्ये मोठ्या उत्साहाने सहभागी होतात. सर्व कार्यक्रमांमध्ये रवी भाट्ये यांची उपस्थिती उत्साहवर्धक असते. प्रचंड पाठांतर, तबला-पेटीची इतकी जाण, भजनाला लागणारा आवाज या सर्व गोष्टी त्यांच्याकडे आहेत. त्यामुळे उत्सवाचे नियोजन कोणाकडेही असले तरी सर्व उत्सवाचे कर्तेधर्ते ते असतात. आरत्या, प्रदक्षिणा किंवा भोवत्या यांपैकी कोणतीही गोष्ट त्यांच्याविना अपूर्ण वाटते.
उत्सवाचे तेच आकर्षण प्रत्येकाला दरवर्षी तेथे खेचून आणते. एखाद्या दिवशी तरी उत्सवाला हजेरी लावून जाण्याचा प्रत्येकाचा प्रयत्न असतो. कोकणातल्या प्रत्येक गावात असे उत्सव साजरे होत असतील, त्यामुळे त्या मंडळींना या उत्सवाचे फारसे अप्रूप नसणार. पण जन्मापासून आतापर्यंत घाटावर किंवा मुंबईत राहिलेल्या माझ्यासारख्या अनेक जणांना हा उत्सव म्हणजे पर्वणी वाटतो.
– आशीष चांदोरकर
Last Updated On – 26 April 2016
आमच्या पुण्यामध्ये पण असे
आमच्या पुण्यामध्ये पण असे ऊत्सव साजरे होत असतात आणी ते प्रत्यक्ष अनुभवतो.पण कोकणात असे असते वाचुन खुप आनंद झाला.तुम्ही ज्याप्रकारे वर्णन केले ते वाचुन अंगात एक रोमांच भरतो जणु काय हे प्रत्यक्षात अनुभवत आहे.छान खुपच छान.
यात्रेचे वर्णन इतके सुंदर आहे
यात्रेचे वर्णन इतके सुंदर आहे की वाचतानाच प्रत्यक्ष सहभागाचा अनुभव आला.
वाचून आनंद झाला. एकदा भेट…
वाचून आनंद झाला. एकदा भेट दिलीच पाहिजे.
Comments are closed.