देवपूरचा राणेखान वाडा : अभिजात वास्तुकला!

राणेखानची ऐतिहासिक समाधी नाशिकच्या सिन्नर तालुक्यात देवपूर गावी उभी आहे. त्यास महाराष्ट्राच्या इतिहासातील प्रसिद्ध पानिपतच्या लढाईचा संदर्भ आहे. त्या समाधिस्‍थळास ‘बडाबाग’ असेही नाव आहे. मात्र स्‍थानिक पातळीवर ते स्‍थळ ‘राणेखानचा वाडा’ या नावाने ओळखले जाते.

देवपूर गावाची महती तीन नावांनी प्रसिद्ध आहे. गावाला राजकीय दृष्टिकोनातून नाना गडाखांचे देवपूर असे म्हटले जाते. धार्मिक दृष्टीने, ‘बाबा भागवतांचे देवपूर’ असा उल्लेख केला जातो. तर ऐतिहासिक दृष्टीने ‘ते गाव ‘राणेखानचे देवपूर’ म्हणून ओळखले जाते. राणेखानचे वंशज देवपूर येथे राहत नाहीत. मात्र राणेखानबद्दलची संक्षिप्त माहिती गावातील कबरीच्या दर्शनी भिंतीवर कोरलेली आहे.

पानिपतची तिसरी लढाई मराठे व अहमदशहा अब्दाली यांच्यात जानेवारी 1761 मध्ये झाली. लढाईत मराठ्यांचा पराभव झाला. मराठ्यांचे सेनापती महादजी शिंदे जबर जखमी झाले. त्यांना राणेखान याने पाणक्याचा वेश धारण करून सुरक्षित ठिकाणी हलवले व त्यांच्यावर उपचार करून त्यांचा जीव वाचवला. महादजी शिंदे यांनी राणेखानच्या धाडसाचे कौतुक पेशवे दरबारात केले. त्या उपकारांची परतफेड म्हणून त्याला पैसा, जडजवाहिर, हत्ती, घोडे व निमगाव, देवपूर आणि जामगाव पास्ते या गावांची जहागिरी दिली. राणेखानने देवपूर गावात अनेक वाडे व हवेल्या बांधल्या. तसेच, त्याने संत श्री बाबा भागवत महाराजांच्या संस्थानाजवळ एक मशीद व मंदिर बांधून, हिंदू-मुस्लिम ऐक्य साधण्याचा प्रयत्न केला. राणेखानने बंधारे बांधून देवपूर परिसर समृद्ध केल्याचे दाखले आहेत. राणेखानचे निधन 22 डिसेंबर 1791 रोजी झाले.

राणेखानने देवपूर गावातून वाहणा-या देवनदीच्या पश्चिम किनाऱ्यालगत निसर्गरम्य जागेत ‘बडाबाग’ हे शाही कब्रस्तान बांधले होते. कबरीचे आवार सिन्नर-शिर्डी रस्त्यावरील देवपूर फाटयापासून साधारण तीनशे मीटर अंतरावर सुरू होते. त्या आवाराच्या पश्चिमेकडील पुरुषभर उंच तटबंदी, घडीव दगडातील दरवाज्याची कमान व अन्य अवशेष यांमधून जाणवणाऱ्या गूढ वातावरणाच्या सान्निध्यात, राणेखानच्या समाधिस्थळाचा ‘सौंदर्यानुभव अधिक आकर्षक वाटतो. राणेखानच्या समाधीजवळ आणखी दोन समाधी आहेत. त्यांपैकी एक त्याच्या आई-वडिलांसाठी व दुसरी एका नर्तकीसाठी बांधण्यात आली होती. त्या आवारात समाधीसारख्या दिसणाऱ्या इतर वास्तू व चबुतरे यांचे अवशेष आहेत. आवारातील सर्व जागा दगडी पायवाटेने एकमेकांस जोडल्या गेलेल्या आहेत. काटकोनातील मोकळ्या जागेत कारंज्यांनी सजवलेले हौद व निरनिराळी झाडे यांमुळे ती जागा त्या काळी अधिक शोभिवंत दिसत असावी. परिसरात पेरु, चिंच व डाळिंब यांच्या बागा असल्याने शेकडो मोर वास्तव्यास आहेत. राणेखानने त्याचे मरणोत्तर जीवन प्रसन्न, शांत व सर्वांगसुंदर स्थळी जावे म्हणून त्या जागेचा आराखडा व त्यातील वास्तू, स्थापत्यकलानिपुण, कला-संवेदनशील कलाकाराकडून बनवून घेतल्या असाव्यात याचा प्रत्यय ते स्थळ पाहताना पावलोपावली येतो.

साधारणत: पराक्रमी वीर पुरुषांची समाधिस्थळे कणखर व राकटपणाचे दर्शन घडवतात, पण राणेखानची समाधी त्या बाबतीत वेगळी ठरते. त्याने स्वत:साठी बांधलेले समाधिस्थळ, आकाराने भव्य नसले तरी ते कला-सौंदर्यपूर्ण स्थापत्याचा उत्कृष्ट नमुना आहे. त्या समाधीसाठी वापरलेला फिकट पिवळसर भुरकट रंगातील दगड हा पोरबंदर – गुजरात -येथील, लाईमस्टोन व सँडस्टोन यांच्याशी मिळताजुळता दिसतो. जमिनीपासून सहा फूट उंच चौथऱ्याचा भाग, समाधीची जोत्यापर्यंतची रचना, त्यावरील कोरीव व लयबद्ध आकृतिबंध पाहणाऱ्याला गुंतवून ठेवतात. चौथऱ्यावरील समाधीभोवतीची मोकळी जागा समाधिस्थळाच्या भव्यतेत भर घालते. समाधीच्या चारही दिशांना भिंतीच्या सम आकारातील पोकळीत दरवाजे बसवले आहेत. त्यावर कोरलेली अनेक पदरी महिरप, दरवाज्याची दुपदरी दगडी चौकट, अर्धगोलाकार कमान व आयताकृती चौकटीतील भिंतीचा पृष्ठभाग तासून साधलेले कोनाडे आणि भिंतीपासून पुढे ओढलेल्या तळभागातील दगडी पटट्यांवरील ठळक कोरीव नक्षीकाम प्रेक्षकाला भान विसरायला लावते. चारही कोनाडयांतील भिंतींचे पृष्ठभाग, भिंत व छताचे सांधे जेथे मिळतात त्या कोपऱ्यांत फिटट् बसवलेले दगडी पुष्पकळ्यांचे आकृतिबंध व दगडात कोरलेला फुलांच्या देठाएवढा फुगवट्याचा भाग स्थापत्यकलेतील लवचीकतेचे उदाहरण आहे. बहु अर्धगोलाकारातील आयताकृती दगडी चौकटीत बसवलेल्या कमानीला धरून ठेवणारे दोन्ही बाजूंचे स्तंभ ही मुघल वास्तुकलेची शैली समजली जाते. चारही दिशांच्या दर्शनी भिंतींवरील कमानी व त्यात कोरलेले नाजूक आकृतिबंध आणि कोपऱ्यातील खाचेत बसवलेल्या रेखीव स्तंभाची रचना कलासक्त नजरेतून निर्मिलेला आविष्कारच वाटतो! समाधीच्या घुमटाचा कळीदार पाकळ्यांतून बनवलेला बाह्यभाग व छताचे चारी कोपरे आणि दरवाज्याच्या माथ्यावरील कमी-अधिक उंचीचे मनोरे त्या समाधिस्थळाचे सौंदर्य समृद्ध करतात. समाधिस्थळाच्या जोत्याच्या चारी बाजूंच्या पृष्ठभागावरील व छताच्या उतरत्या सज्ज्यावरील आकृतिबंधातील नक्षीकाम व इतर घटक पाहणाऱ्याची नजर खिळवून ठेवतात. सुंदर निळे आकाश, काटेरी बाभूळ व कडुनिंबाच्या सावलीत कलासंवेदनशील कलावंताने घडवलेले ते दगडी शिल्प, दिमाखाने उभे आहे.

समाधीची अंतर्गत रचना कलात्मक व मन प्रसन्न करणारी आहे. चारही दिशांतील दरवाज्यांचा काटकोन साधून समाधीच्या मधोमध ठेवलेला पांढऱ्या रंगातील चबुतरा लक्षवेधक आहे. भिंतीच्या अंतर्भागावर पांढऱ्याशुभ्र चुन्याच्या गिलाव्यात केलेल्या कोनाड्यांचे लहान-मोठे छाप व आकृतिबंध यांतून साधलेली लयबद्धता या गोष्टी त्या जागेची मर्यादा विस्तारण्याचे काम करतात. समाधिस्थळाच्या सम दरवाज्याची रचना व पांढरा रंग यांमुळे परावर्तित सूर्यप्रकाश त्या वास्तूत सूर्यास्तापर्यंत राहतो. पश्चिमेकडील दरवाज्याच्या चौकटींची फिकट हिरवी रंगछटा त्या जागेत चैतन्य फुलवण्याचे काम करते. घुमटाच्या आतील व चौकटीच्या भागावरील कोरीव कामात विविधता दिसते. समाधीच्या अंतर्बाह्य पृष्ठभागावरील लहानमोठया आकारातील सम आकृतिबंधांच्या पुनरावृतीत त्या स्थळाचे खरे ‘सौंदर्य दडलेले आहे. त्या अभिजात वास्तुकलेत परिसरातील रुक्षपणा विसरवण्याची क्षमता आहे.

राणेखानने स्वत:च्या वास्तव्यासाठी देवपूरची निवड केली होती. त्याने तेथे बांधलेली चार मजली हवेली अवशेषरूपात उरली आहे. त्या वाडयात, दहाएक वर्षांपूर्वी विड्या वळण्याचे काम होत असे व काही वर्षांपूर्वी त्या जागेचा उपयोग गोदामासाठी केल्याचे कानावर आले. देवपूर गावाच्या संरक्षणासाठी बांधलेल्या वेशीचे चिरे ढासळले आहेत, तर वेशीचे जीर्ण दरवाजे लेचापेच्या आधारावर उभे आहेत.

राणेखानचे समाधिस्थळ, ज्या काळात बांधले होते ते जसेच्या तसेच आहे! काही घडीव चिरे ढासळले आहेत, पण त्यांचे प्रमाण कमी आहे.

– चंद्रशेखर बुरांडे

(छायाचित्र – चंद्रशेखर बुरांडे)

Last updated on 11 Nov 2017

About Post Author

चंद्रशेखर बुरांडे

चंद्रशेखर बुरांडे हे आर्किटेक्ट आहेत. ते स्वतंत्र प्रक्टिस करतात. ते कन्सल्टंटही आहेत. ते मुंबईतील सामाजिक प्रश्नांवर भाष्य करतात. तसेच, विविध माध्यमांतून लोकांशी संवाद साधतात. ते लोकांना वास्तुशास्त्रातील सौंदर्य समजावे यासाठी प्रयत्नशील असतात.
लेखकाचा दूरध्वनी
9819225101

See author's posts