कामाठीपु-यातील अलेक्झांड्रा

मुंबईच्या कामाठीपु-यातील ‘अलेक्झांड्रा’ थिएटरचे वैशिष्ट्य म्हणजे तेथील प्रेक्षक प्रणयदृश्ये किंवा नग्नता अत्यंत ‘कॅज्युअली’ घेत असतात. जीवनमृत्यूच्या चक्राएवढेच लैंगिक जीवनही नैसर्गिक आहे अशी त्यांची धारणा असते. कारण तो परिसर वेश्यावस्तीचा आहे. मुंबईच्या ‘बेस्ट’च्या बसेसना पूर्वी नंबर नव्हते, अल्फाबेट्स होते. गिरगाव चौपाटीसाठी ‘सी’ रुट, सायनसाठी ‘एन’ रुट, तर मलबार हिलसाठी ‘एच’ रुट. ‘जी’ रुट, आजची पासष्ट नंबरची बस. म्हणजे अब्रह्मण्याम! दोन्ही बाजूंना वेश्यावस्ती. दारे-खिडक्यांत नट्टापट्टा करून बसलेल्या स्त्रिया. त्या बसमधून अपर डेकवर बसून प्रवास हे प्रत्येक तरुणाचे स्वप्न असे. ती बस नागपाड्यानंतर डाव्या बाजूला कामाठीपु-याकडे वळते. तेथे कोप-या वर जुन्या बंगलीप्रमाणे भडक निळ्या रंगाचे, पाश्चात्य शैलीचे ‘अलेक्झांड्रा’ थिएटर वसलेले आहे. मूकपटांचे वितरक अब्दुल अली युसुफअली व अर्देशीर इराणी (जे पुढे इंपीरियल स्टुडिओचे मालक झाले) यांनी भागीदारीत १९१४ मध्ये लोहारचाळ येथे अलेक्झांड्रा थिएटर घेतले. ते केव्हा बांधले-कोणी बांधले याचा पत्ता लागत नाही, पण ते मुंबईतील अगदी सुरुवातीच्या काळातील, १९०८-०९ मधील सिनेमागृह असावे. थिएटरच्या आतील रचना सुरुवातीच्या काळातील तमाशा थिएटरसारखी वाटते. कोल्हापूरच्या जुन्या लक्ष्मी तमाशा थिएटरमध्ये बसल्याचा भास तेथे होतो. आंबटशौकीन प्रेक्षकांना उत्साहाच्या भरात थेट तमाशाच्या बोर्डावर जाता येऊ नये म्हणून प्रेक्षकांच्या रांगेपुढे, तमाशा थिएटरमध्ये, आडवा लोखंडी ग्रीलचा कठडा असे. ‘अलेक्झांड्रा’मध्ये तसा ग्रीलचा कठडा होता.

अर्देशीर इराणी यांच्याकडे ‘युनिव्हर्सल पिक्चर्स कॉर्पोरेशन’ या विदेशी सिनेवितरण कंपनीची एजन्सी होती. तेथे ते विदेशी चित्रपट प्रदर्शित करत. तेथे लागणारे बहुतेक इंग्रजी चित्रपट हे हाणामारीने भरलेले देमारपट, युद्धपट, स्टंट किंवा कामुक हावभावाचे असत. शेजारीच कामाठीपुरा, उत्तरेस नागपाडा तर दक्षिणेस पिला हाऊस… असा परिसर त्या चित्रपटांसाठी योग्यच! इंग्रजी चित्रपट फोर्टमधील थिएटरमध्येही प्रदर्शित होत, परंतु ‘अलेक्झांड्रा’ने त्यांचे एक वेगळे अस्तित्व जपून ठेवले होते. ते म्हणजे इंग्रजी सिनेमाचे उत्तेजित करणारे पोस्टर व त्याखाली ठळक अक्षरांत त्या सिनेमाचा अस्सल बंबय्या भाषेत केलेला चटपटीत अनुवाद…

रायडर ऑन द रेन – ‘बरसात में ताक धिना धिन’
नेवाडा स्मिथ – ‘सस्ता खून महंगा पानी’
ब्लो हॉट ब्लो कोल्ड –  ‘कुछ नरम, कुछ गरम गरम’
सुपर मॅन – ‘उपर से लटका निचेसे फटका’

सिनेमांची अशी चटपटीत नावे वाचून पडद्यावर काय पाहण्यास मिळणार आहे, याची तेथे येणा-या ‘पब्लिक’ला पुरेपूर कल्पना असे. लोक तेथे खच्चून गर्दी करत. थिएटरच्या अंधारात सिनेमा पाहताना भिड चेपली जाई. संकोच मिटे. कामाचा विसर पडे. तेथील सिनेमांच्या नावाला भुलून विद्यार्थिदशेत असताना, नकळत पाय मला खेचून तेथे घेऊन गेले आणि तळीरामाच्या ‘एकच प्याला’सारखी माझी गत झाली.

पासष्ट नंबरच्या बसने कामाठीपु-याच्या नाक्यावर उतरायचे, समोरच्या राज ऑईल शेजारी मिळणारा ‘फालसा’ नावाचा काला खट्टा प्यायचा व सोड्याच्या ढेकरा देत, सिगारेट शिलगावून तिकिटाच्या लाईनीत उभे राहायचे. एक तर शालेय वयात सिगारेट ओढताना आपण पुरुष झाल्यासारखे (मॅनली) वाटायचे आणि दुसरे म्हणजे तो त्या बदनाम, बकाल वस्तीत आपण नवखे नाहीत हे दाखवण्याचा प्रयत्न असायचा. बुकिंग ऑफिसच्या आजुबाजूची भिंत तंबाखूच्या पिचका-यांनी लाल झालेली, बॉक्स ऑफिसची फळी पैसे व तिकिटे घेऊन-देऊन गुळगुळीत, पातळ झालेली. बाजूच्या जाळीच्या दरवाज्यातून आत गेल्यावर समोरच्या खांबांवर वहीच्या पानावर खास बंबय्या हिंदी/गुजरातीमध्ये लिहिलेली चित्रपटाची अर्धवट कथा वाचायची. त्यातील काही नमूने –

‘वा म-या तो ख-याच पण छाती उपरनी बूट लेवानून म-या’ (दे डाईड विथ देअर बूट्स ऑन)

‘हसीनों की टोलियां बरसा एक गोलियां’ – ‘कॅलिफोर्निया गर्ल्स’.

या स्टोरीकथनातील वर्षानुवर्षांचे हमखास भरतवाक्य म्हणजे ‘आगे, परदेपर देखिए’. जगात त्या एकमेव थिएटरमध्ये सिनेमाची रुपरेषा लिहून ती बोर्डावर नोटिशीप्रमाणे लावत असावेत. तेथे आलेला प्रेक्षक ब-याच वेळा दुकटा, पान खाऊन तोंड रंगवलेला ‘नववधू’बरोबर खिदळत असणारा, इंग्रजीचा गंध नसणारा, पण प्रत्येक हिरोला चेह-याने ओळखणारा असे.

‘अरनॉल्ड’ या बलदंड नटाला त्या थिएटरात पब्लिक चक्क ‘आनंद’ या नावाने ओळखे. ‘नाव कसे सुटसुटीत सहज तोंडात बसणारे असावे’ हे जाहिरातीच्या जगातील पहिले तत्त्व त्या थिएटरमध्ये जाणा-या  प्रेक्षकाला अनुभवातून समजलेले असते. त्या सुलभीकरणामुळे सिनेकलाकारांची सुटसुटीत टोपणनावे चांगली लक्षात राहत.

दिलीपकुमारला दिलीप कुंभार आणि हेमा मालिनीला हेमा माळीण म्हणून मिश्कीलपणे हाक मारणारे अवलियाही त्या परिसरात भेटत. भल्या भल्यांनी मान झुकवावी अशी तेथील लोकांची विनोदबुद्धी. थिएटरबाहेरच्या नागपाड्याच्या रस्त्यावर दोन्ही बाजूंला ‘कठपुतली’ सिनेमाचे बोर्ड लावलेली हातगाडी फिरत होती. तिच्याकडे पाहून जाणारे-येणारे लोक फिदीफिदी हसत होते. कोणी चावट इसमाने बोर्डावरचे कठपुतलीचे ‘कुठंमुतली’ असे नामकरण केले होते! बिचारा निरक्षर हातगाडीवाला निर्विकारपणे विडी फुंकत हातगाडी ढकलत होता.

‘अंग्रेजी पिक्चर है तो क्या हुआ? स्टोरी हिंदी मे लिखो. परदेपर क्या चल रहा है यहा समझना मंगता है, यार’ माझ्या शेजारी थिएटरमध्ये बसलेला स्थानिक तरुण मला फिलॉसॉफी शिकवत होता. ‘इधर मेन पिक्चर देखने का क्या? इंडियन न्यूज, सिगरेट विरोध का फिल्म, सब बकवास है साला. किचड में जाएगा तो गमबूट पहना या ना पहना क्या फरक पडता है यार?’ म्हणत पुढच्या सिटखाली त्याने जोरदार लाल पिचकारी मारली.

खरे तर, ते ‘राजधानी’ म्हणून ओळखल्या जाणा-या ‘रेड लाईट एरिया’तील एक पुरातन थिएटर. ‘प्रभात’चा ‘माणूस’(हिंदीतील ‘आदमी’) हा वेश्या जीवनावर आधारित चित्रपट होता. रस्त्यावर उभे राहून धंदा करणा-या वेश्येचे जीवन प्रत्यक्षात कसे असते ते जवळून पाहण्यासाठी, दिग्दर्शक व्ही. शांताराम आणि फत्तेलाल यांनी व्हिक्टोरियात बसून कामाठीपु-याची पाहणी करत आवश्यक ते फोटो काढले होते. ‘प्रभात’च्या ‘माणूस’मध्ये सुरुवातीच्या दृश्यात ‘रेड लाईट एरिया’चा सेट उभारला होता, ते दृश्य त्या कामाठीपु-यातील होते. कुटुंबवत्सल भला माणूस कधी त्या एरियात फिरकणारही नाही. ‘उगाचच माडाच्या झाडाखाली बसून ताक कशाला प्या?’ असा सरळ साधा विचार करणारा पण त्याच थिएटरमध्ये गावात (फोर्टात) लागलेले आणि बघायचे राहिलेले पिक्चर पुन्हा लागत असत. ‘नेवाडा स्मिथ’, ‘लॉस्ट इन डेझर्ट’, ‘गन्स ऑफ नेव्हरॉन’, ‘मेकॅनाज गोल्ड’, ‘ग्रेट बँक रॉबरी’ या चित्रपटांनी फोर्टपेक्षा तेथेच अधिक धमाल उडवली होती. व्हिडिओ, डिव्हिडीचा जमाना सुरू झाला नव्हता तेव्हा ते चित्रपट ‘सेकंड रन’ करणारी थिएटर्स म्हणजे सिनेशौकिनांसाठी खरोखरच पर्वणी असे. थिएटरच्या बाजूच्या गल्लीत पहाटेच्या अंधारात चोरीच्या बुटांचा ‘जुते बाजार’ भरत असे. पहाटे उठून देवळात कधी गेलो नाही. पण तेथे गेलो होतो. काळोखात रस्त्यावर सात-आठ चादरींवर देशी-विदेशी बुटांचा ढिगारा पसरून ठेवलेला असे. त्यातून व्यक्तीला तिच्या पसंतीच्या बुटांची जोडी थोड्या वेळेत शोधणे जिकिरीचे काम असे. ब-याच वेळा दोन वेगवेगळ्या प्रकारचे बूट हाती लागत.

अस्सल बेवड्याला कोठल्याही अड्ड्यावरची दारू किंवा अट्टल चहाबाजाला कोठल्याही रेल्वेस्टेशनवरचा चहा वर्ज्य नसतो. मी स्वत: अनेक उत्तम चित्रपट त्या थिएटरमध्ये पाहिले आहेत. त्या थिएटरच्या वरच्या गॅलरीला खालून टेकू देण्यासाठी दिव्याच्या खांबासारखे ओतीव लोखंडाचे खांब होते. त्या खांबामागच्या एक-दोन खुर्च्या नेहमी रिकाम्या ठेवल्या जात. कारण तेथून सिनेमाचा पडदा नीट दिसत नसे. बाल्कनीच्या दोन्ही दरवाज्यांवर मोठ्या रिंगात काळे-मळकट, जाडेभरडे पडदे अडकावलेले होते. मेन सिनेमा चालू झाल्यावरही थिएटरमध्ये उशिरा येणारे प्रेक्षक खसकन् तो पडदा बाजूला सारत आणि आत प्रवेश करत. अंगावर सरकन् काटा आणणारा लोखंडी रिंगांचा तो करकरणारा आवाज व त्यासरशी आतील काळोखात बाहेरून येणारी उन्हाची तिरीप प्रेक्षकांची तल्लिनता भंग करत असे. उशिरा पडदा उघडून धाडकन कोणी आत आले तर प्रेक्षक त्याच्या मायबहिणीचा उद्धार करत.

कसलाच बुरखा नसणे ही त्या थिएटरची खासियत. तेथे येणारी जोडपी कशासाठी आली आहेत हे डोअरकिपरपासून, जोडप्याच्या बाजूला बसलेल्या इतर प्रेक्षकांपर्यंत सर्वांना ठाऊक असते. पब्लिकमधील एखादा हिरो, ‘भोसडी के, खाली फोकट इधर बॅटरी मारना नही, क्या!’, असा डोअरकिपरला सरळ सरळ दम देऊनच त्याच्या ‘हिरोईन’ला घेऊन स्थानापन्न होतो.

नेहमीची नसणारी आणि केवळ शांतपणे बघण्यासाठी आलेली भोळीभाबडी माणसे कपड्या-बोलण्यावरून लक्षात आली, की तोच डोअरकिपर स्वत:हून तुम्हाला तिकिट चेंज करून पंख्याखालची, पुढे-मागे खुर्च्या मोकळ्या असलेली जागा शोधून देई. ‘क्या करना साब, बदनाम बस्ती है ना, शरीफ लोगोंका खयाल करना पडता है’ असे बोलून पुन्हा सिनेमाला येण्याचा आग्रह त्याच थिएटरमध्ये होऊ शकतो.

मग आपल्याला आठवते, इंग्रजी सिनेमांची नावे चमचमीत बंबय्या भाषेत वाचूनच आपण प्रथम या थिएटरला आलो होतो. कोण असावा तो तल्‍लख बुद्धीचा अनुवादक? पण त्याचा शोध घेण्यास जाण्यात अर्थ नाही. कारण त्या वस्तीमध्ये प्रत्येकीचे पाळण्यातील नाव बदलून चंपा, सलमा किंवा डॉली झालेले असते. शेवटी, लक्षात येते, तेथे नाव बदलणारी कोणी व्यक्ती नसते, तर व्यक्तींची, सिनेमांची नावे बदलणारी, स्वत:च्या मस्तीत जगणारी एक वेगळी वस्ती असते.

– अरुण पुराणिक

(छायाचित्रे – अरुण पुराणिक आणि मोमाद)

About Post Author

अरुण पुराणिक

अरुण पुराणिक हे ‘रिलायन्‍स’ कंपनीतून उपाध्‍यक्ष पदावरून निवृत्‍त झाले. ते सध्‍या ‘टाटा पॉवर’मध्‍ये सल्‍लागार म्‍हणून कार्यरत आहेत. पुराणिक 1986 सालापासून वर्तमानपत्रे-साप्‍ताहिके यांमधून सातत्‍याने लेखन करतात. ते चित्रपट, संगीत, मुंबईतील जुनी स्‍थळे अशा विविध विषयांचा शोध घेऊन लेखन करतात. त्‍यांचे दीड हजारांहून अधिक लेख प्रसिद्ध झाले असून ‘सरगम’, ‘अनसंग हिरोज’, ‘हमारी याद आयेगी’, ‘मुंबई टॉकिज’ अशी पुस्‍तके प्रकाशित झाली आहेत. त्‍यांनी ‘सिनेमाची शंभर वर्षे’, ‘सिनेमा आणि मुंबई शहर’ अशा विषयांवरील फोटो, पोस्‍टर्स, लॉबी कार्ड, पुस्‍तीका यांची प्रदर्शने भरवली आहेत.
अरुण पुराणिक यांच्‍या कुटुंबाला संगीताची पार्श्‍वभूमी आहे. त्‍यांचे आजोबा पंढरपूरकर बुवा हे ‘गंधर्व नाटक कंपनी’त मुख्‍य गायक म्‍हणून कामास होते. त्‍यांनी अभिनेत्री शांता आपटे यांना शास्‍त्रीय संगीताचे धडे दिले होते.
लेखकाचा दूरध्वनी
9322218653

See author's posts