ओवळेकरांची फुलपाखरांची बाग !

सुंदर टोलेगंज इमारती, मोठेमोठे मॉल व राहत्या घरांचे कॉम्प्लेक्स अशा सर्व ठिकाणी मुद्दाम तयार केलेली लॅण्डस्केप गार्डन्स दिसतात. छान, आकर्षंक अशा या बागा हिरव्यागार रंगाचा आविष्कार दाखवत असल्या तरीही नैसर्गिकपणे भिरभिरणा-या रंगीबेरंगी फुलपाखरांसारख्या जिवंत कीटक-पक्षी-प्राणीसृष्टीच्या अभावी त्यात जिवंतपणा दिसत नाही. यामुळे की काय फुलपाखरांच्या बागेसारख्या विशेष उद्यानांची आवश्यकता निर्माण झाली आहे.

पण आपली समजूत अशी, की हे वैभव असते ते परदेशांत; म्हणजे असे की ‘फुलपाखरांची बाग’ आपण ऐकून असतो, पण एकाच ठिकाणी भिरभिरणारी असंख्य व नानाविध रंगांची फुलपाखरे पाहण्यासाठी आपल्‍याला थेट सिंगापूर, मलेशिया किंवा मादागास्कर येथे जावे लागेल असा आपला समज असतो. इतका लांब व खर्चिक प्रवास कसा काय करता येईल असेही मनात येते. मग चला तर ठाण्याला! अहो, ठाण्याला म्हणजे त्या प्रसिद्ध इस्पितळात नाही हो, खरोखरच्या फुलपाखरांच्या बागेत! तेथे बागेत नानाविध रंगांची, त-हेत-हेची असंख्य फुलपाखरे फुलांवर, झाडांभोवती सतत भिरभिरत असतात. ही बाग आहे ओवळेकरांची.

पेशाने शिक्षक असलेल्या राजेंद्र ओवळेकरांचा पारंपरिक व्यवसाय हा भात-शेतीचा. ते शेतीचा व्यवसाय आठ-दहा वर्षांपूर्वीपर्यंत करत होते. त्यांनी काहीतरी नविन म्हणून शेतबांधावर नारळ, आंबा, चिकू अशी फळझाडे लावली. वाडीतील शेतावर येता-जाता त्यांची नजर जायची ती तेथे भिरभिरणा-या फुलपाखरांवर. ओवळेकरांना निसर्गाची आवड होतीच; त्यांनी ‘बॉबे नॅचरल हिस्टरी सोसायटी’ने योजलेल्या ‘फुलपाखरांशी ओळख’ या कार्यक्रमाला भेट दिली. फुलपाखरांचे प्रकार, रंगरूप, त्यांची नानाविध नावे या सर्व माहितीमुळे त्यांचे फुलपाखरांविषयीचे आकर्षण वाढले. त्याच कार्यक्रमात एका व्यक्तीने, ‘ही सर्व फुलपाखरे ठाण्याला ओवळा गावात दिसतात व ती पाहायला आम्ही मुंबईहून मुद्दाम तिथे जात असतो’ असे सांगताच त्यांच्या आश्चर्याला पारावार राहिला नाही. त्यांनी आपल्या गावातील या नैसर्गिक देणगीशी आपली पक्की ओळख करून घ्यायचा निश्चय केला आणि मग त्यांनी रीतसर अभ्यास आरंभला.

त्यांनी फुलपाखरांचे प्रकार किती? ती कोणत्या फुलांवर येतात, का येतात, कोणत्या झाडांखाली दिसतात? ती सतत दिसावीत म्हणून काय करावे लागते याचा पाठपुरावा करण्यास सुरुवात केली. ते अनेक ठिकाणांहून, व्यक्तींकडून माहिती घेऊ लागले. त्यांना त्या वाटचालीत फुलपाखरांच्या दुनियेतील एका अग्रगण्य व्यक्तीने सखोल सहकार्य दिले. ती व्यक्ती म्हणजे आयझॅक किहीमकर. त्यांनी भारतात आढळणा-या पंधराशेएक जातींच्या फुलपाखरांचा अभ्यास करून सर्वांगसुंदर पुस्तक लिहिले आहे. त्‍या ऋषितुल्य व्यक्तीने ओवळेकरांना वेळोवेळी माहिती दिली, मदत केली. त्या आधारे सहा वर्षांच्या अहर्निश प्रयत्नांनंतर साकारली त्यांची फुलपाखरांची बाग! या घडीला भारतातील नैसर्गिक स्थितीतील फुलपाखरांची एकमेव बाग!

ओवळेकरांनी फुलपाखरांच्या ध्यासापोटी धाडसी निर्णय घेतला, तो म्हणजे त्यांच्या दोन एकरांतील भातशेती बंद करण्याचा. त्यांच्या निर्णयाला आई-वडिलांनीसुद्धा पाठिंबा दिला! मग ओवळेकरांच्या स्वभावानुसार ते हात धुऊन पाठी लागले- माहिती गोळा करण्याच्या. त्या अनुषंगाने त्यांना थक्क करणारी माहिती मिळत गेली. सर्वच फुलपाखरे फुलांवर येत नाहीत. काहींची आवड मेलेले खेकडे, मासे ही असते तर काहींना आवडतात जास्त तयार झालेली लिबलिबित फळे! काही फुलपाखरे पक्ष्यांच्या विष्ठेवर तर काही मलमुत्रावरसुद्धा येत असतात.

त्यांनी फुलपाखरांना आवडणा-या झाडांचा, वेलींचा अभ्यास सुरू केला. अनाकर्षक दिसणारी या वृक्षवल्ली रोपवाटिकांत मिळत नाहीत. मग सुरू झाला शोध! ते रेल्वे ट्रॅकच्या कडेला उगवलेली, जंगलातील भटकंतीत दिसणारी, नाले-गटारे यांच्या कडेला असणारी झाडे वेचून वेचून आणू लागले व त्यांच्या जागेत वाढवू लागले. त्यांनी काही फुलझाडे, वेली पुणे, मुंबई, केरळ अशा ठिकाणांहून आणली. त्यांनी फुलझाडे व वनस्पती हजारोंच्या संख्येने वाढवल्या. फळांतील रस पिणा-या फुलपाखरांसाठी जास्त झालेली पेरू, अननस अशी फळे बागेत प्लेटमध्ये, बाऊलमध्ये नियमितपणे ठेवायला सुरुवात केली. त्यांच्या प्रयत्नांना यश येऊ लागले व हळुहळू फुलपाखरांची त्यांच्या बागेत ये-जा सुरू झाली.

त्यांनी सूर्यप्रकाशाची दिशा, वारा यांचा अभ्यास करून विशिष्ट झाडे मोठ्या प्रमाणात एकत्र रीत्या लावण्याचा सपाटा सुरू केला. त्यांनी माळीकामाचा, बागकामाचा अभ्यासक्रम शिकून घेतला. निरनिराळी कलमे करायला सुरुवात केली. त्यांनी स्वत:ला या कामात बुडवून घेतले. त्यांनी वर्षातील सर्वकाळ एकही दिवस सुट्टी न घेता, अन्यत्र कुठेही न जाता फुलपाखरांच्या बागेतच व्यतीत केला. त्यांच्या कुटुंबाने मनापासून साथ दिली.

जसजशी फुलपाखरांच्या संख्येत व प्रकारांमध्ये वाढ होत गेली तसतशी त्‍या आगळ्यावेगळ्या बागेची माहिती पसरू लागली. प्रथम लक्ष गेले छायाचित्रकारांचे! निसर्गात आढळणा-या फुलपाखरांचा एक सुंदर फोटो मिळवण्यासाठी एकेक दिवस घालवणा-या निसर्गवेड्या मंडळींना हा खजिना एकाच ठिकाणी व सहजगत्या मिळू लागला. त्यांना जवळून सहजपणे सुंदर सुंदर छायाचित्रे घेता येऊ लागली व त्यामुळेच या बागेची माहिती हां, हां म्हणता सगळीकडे पसरली. प्रथम व्यक्तिगत संपर्कांतून व आता इंटरनेट माध्यमातून जगभर!

सुरुवातीला दिसणा-या फुलपाखरांच्या तीस-चाळीस प्रकारांत वाढ होऊन त्यांच्याकडे एकशेपाच प्रकारची फुलपाखरे आढळतात. त्यासाठी त्यांनी खुळखुळा, घागेरी, कॉसमॉस, चित्रक, झेंडू, सदाफुली, लिंबू, सिताफळ, बांबू, रुई, एरंड, कृष्णकमळाची वेल, बदकवेल, एकदांडी लिली अशा नानाविध झाडांची जोपासना केली आहे. हे काम एकदाच करून भागत नाही, कारण त्यांपैकी अनेक झाडे फुलपाखरांच्या अळ्या खाऊन टाकतात. त्यामुळे ती झाडे सतत वाढवावी लागतात. ओवळेकर वर्षभर कराव्या लागणा-या बागकामात मनापासून रस घेतात, त्यांच्या वात्सल्यस्पर्शाने झाडेसुद्धा तरारून येतात, अन त्यांच्यापाठोपाठ फुलपाखरेसुद्धा बागेमध्ये बागडू लागतात.

फळे व मासे यांवर येणा-या फुलपाखरांच्या जेवणासाठी न चुकता आठवड्यातून दोनदा नवनवीन फळांनी ते फळपेट्या भरतातच. त्यात मधुनमधून मेलेले खेकडे, कोलंबी यांचीही भर असते. त्यामुळे केवळ जंगलात आढळणारी काही विशिष्ट फुलपाखरे त्यांच्या बागेत नियमितपणे दिसतात. ओवळेकरसरांच्या या अनोख्या बागेत ब्ल्यू टायगर, स्ट्राईप टायगर, प्लेन टायगर, कॉमन क्रो, किंग क्रो, इमिग्रट, जॅझेंबेल, ग्रेट एग प्लॉय, डनाईड एग प्लाय, कॉमन मॉटमॉन, कॉमन रोझ, क्रिमसन रोज, लाईम ब्ल्यू, ग्रेट ऑरेंज टिप, यलो ऑरेंज टिप, व्हाईट ऑरेंज टिप, रेड ऑरेंज टिप, टॉनी कॉस्टर ही मोठ्या व मध्यम आकारांची फुलपाखरे नियमितपणे दिसतात.

भारतातील आकाराने मोठे असणारे दुसरे फुलपाखरू ब्ल्यू मॉरमॉं सुद्धा त्यांच्या बागेत हजेरी लावत असते. ओवळेकरांची मनीषा अशी आहे, की भारतातील सर्वात मोठे ‘सदर्न-बर्डविंग’ हे फुलपाखरू त्यांच्या बागेत यावे. त्यासाठी त्यांनी पद्धतशीरपणे प्रयत्न सुरू केले आहेत. त्याशिवाय असंख्य प्रकारची स्किपर्स (तुडतुडे), लहान आकारांची ‘ब्ल्यू’ प्रकारात मोडणारी व गवतात आढळणारी ‘यलो’ फुलपाखरे तेथे आढळतात. अतिशय सुंदर व जगभरातील सर्व देशांत संचार करणारे ‘पेंटेड लेडी’ हे फुलपाखरू येथेही आहेच. ‘हमिंगबर्ड मॉथ’ हा हमिंगबर्ड पक्षाप्रमाणे उडणारा पतंग येथे हमखास दिसतो. ह्याशिवाय अॅटलास मॉथ, मून मॉथ, टसरसिल्क मॉथ हे तळहाताएवढ्या आकाराचे पतंगही येथे आढळले आहेत.

अनेक प्रकारची किटकांची जीवसृष्टी, बिटल्स कोली यांची विविधता येथे आहे. ह्या सर्वांचा फराळ करणारे मँटिससारखे किटक, सरडे व पक्षिसंपदा ह्यांचा वावर इथे मुक्तपणे दिसतो. ‘जीवो जीवस्य जीवनम’ या उक्तीप्रमाणे चालणारे निसर्गचक्र येथे सहजपणे दिसतेच दिसते.

निसर्गप्रेमी, अभ्यासक, हौशी व व्यावसायिक छायाचित्रकार यांचबरोबर आबालवृद्धांची या आगळ्या-वेगळ्या फुलपाखरांच्या बागेत दर रविवारी गर्दी होत असते. मुंबईकरच नव्हे तर गोवा, कोलकाता, बंगळुरू अशा दूरच्या ठिकाणांहून फुलपाखरे अभ्यासक व निसर्गप्रेमी इथे येतात. काही परदेशी व्यक्तींनीसुद्धा येथे आवर्जून भेट दिली आहे. आपणही त्‍या बागेत जायलाच हवे. भेट देण्‍याचा योग्‍य कालावधी ऑक्टोबर ते डिसेंबर असा आहे.

राजेंद्र ओवळेकर
982077929, 9869256054

मकरंद कुळकर्णी
9664580106
सर्व छायाचित्रे – मकरंद कुळकर्णी

About Post Author

मकरंद कुलकर्णी

See author's posts