पुणे आणि ठाणे जिल्ह्यांच्या सीमेवर पसरलेली अजस्त्र डोंगररांग! कराल… पातळस्पर्शी… बुलंद वगैरे अलंकारांनाही सहज पुरून उरणारी! दिसते त्याच्यापेक्षा कितीतरी जास्त अभेद्य असलेली आणि खालून माथ्याकडे नुसती नजर टाकली तरी डोळे दिपवणारी! पावसाळ्यात तिच्या माथ्यावरून खोल कोसळणारे धबधबे नुसत्या दर्शनाने मनुष्याला मंत्रमुग्ध करतात. घाटमाथ्यावरून कोकणात दृष्टी फिरवली, की सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेपासून वेगळे झालेले आणि आभाळात बाणासारखे घुसू पाहणारे दोन बेलाग सुळके दिसतात! त्यातील एकाच्या पोटात खोदलेल्या गुहा दिसतात तर माथ्यावर एक छोटे मंदिर. दुसरा सुळका मात्र सह्याद्रीचे खरेखुरे अस्तित्व दाखवून देतो. गिर्यारोहकांच्या ‘फेव्हरेट लिस्ट’मध्ये असलेला तो अप्रतिम आणि आडवाटेचा घाट म्हणजे आहुपे घाट आणि त्याच्या माथ्यावरून सच्च्या सह्यप्रेमीला मनापासून साद घालणारे ते दोन सुळके म्हणजे गोरक्षगड आणि मच्छिंद्रगड.
गोरक्षगडावर जाण्यासाठी सिद्धगडावरून वाट आहे. अनेक गिर्यारोहक सिद्धगड ते गोरक्षगड असा ट्रेक करतात. दुसरा रस्ता कर्जत – म्हसा – देहरी असा आहे. त्यावाटेचा प्रवास नितांतसुंदर आहे! चारही बाजूंनी वेढलेले सह्याद्रीचे कडे….त्यातही उजवीकडे डोकावणारी भीमाशंकरची डोंगररांग…कोथळीगड आणि पदरगड यांचे सुरम्य दर्शन आणि डावीकडे मागे पडत चाललेले माथेरान….पेब… चंदेरी – म्हैसमाळचे सुळके! म्हसाहून डावीकडील रस्ता कल्याण – मुरबाड तर उजवीकडील रस्ता धसईमार्गे माळशेज घाटात जातो. देहरीच्याी वाटेने जाताना बोरवाडीचा फाटा लागतो. तेथे उजवीकडे सिद्धगडाचे त्रिकोणी आकारात आणि वेगळ्या अंगाने झालेले दर्शन डोळ्यांत भरणारे आहे. देहरी गावचे हमीद पटेल हे ट्रेकर्सचे आधार म्हवणून गणले जातात. त्यांचे घर म्हणजे गोरक्षगडावर जाणाऱ्या ट्रेकर्ससाठी हक्काची जागा. जेवण आणि मुक्काम यांची अल्पदरात आणि अप्रतिम सोय हमीदभार्इंकडे आहे. तसेच येणाऱ्या जाणाऱ्या प्रत्येक ग्रूपची लेखी नोंद त्यांच्याकडे केली जाते. गोरक्षगडाचे पावित्र्य आणि ट्रेकर्सचे मन, दोन्ही हमीदभाई यांनी उत्तमरीत्या जपले आहे! देहरी गावातील विठ्ठल मंदिरातही मुक्कािम करता येतो.
देहरीतून गोरक्ष-मच्छिंद्रचे आभाळस्पर्शी सुळके ध्यानस्थ ऋषिमुनींसारखे भासतात. त्यातील उजवीकडील गोरक्षगड आणि डावीकडील मच्छिंद्रगड. खरे तर, त्याला मच्छिंद्र सुळका म्हणणे जास्त योग्य, कारण येथे किल्ल्याचे कुठलेही बांधकाम नाही. गोरक्षगडाला मच्छिंद्रगडाच्या उजवीकडून पूर्ण वळसा घालून जावे लागते.
देहरीतून निघून गोरक्षगडावर पोचेपर्यंत प्रत्येक टप्प्यावर गडाचा आकार बदलत असल्यायचा भास होतो. गोरक्षनाथांच्या साधनेचे ठिकाण म्हणजे हा गोरक्षगड ऊर्फ गोरखगड. गोरक्षनाथांचे मंदिर किल्ल्याच्या सर्वोच्च माथ्यावर बांधलेले आहे. गड चढू लागले, की चढण खडी होत जाते. गोरक्षगडाची मुख्य चढण संपली की एक पठार लागते. तेथून गोरक्षगडचा तोपर्यंत सुळकेवजा दिसणारा आकार कातळभिंतीत रूपांतरीत झालेला दिसतो. उजवीकडील सिद्धगडही दृष्टिपथात येतो.
गोरक्षगडाची उंची दोन हजार एकशेसदतीस फूट आहे. गोरक्ष आणि मच्छिंद्र गड यांना ऐतिहासिक वारसा नाही तरी त्यांच्या सुळक्यांचे आकर्षण प्रस्तरारोहकांना नेहमीच वाटत आलेले आहे. गोरक्षगड मुंबई किंवा पुणे येथून एका दिवसात करता येण्याजोगा आहे. शहाजी राजांच्या काळात त्या गडाला महत्त्व होते; मात्र तेथे लढाई घडल्याचा उल्लेख नाही. गडाच्या आजुबाजूचा परिसर प्रसिद्ध आहे तो तेथील घनदाट अभयारण्यामुळे. गोरक्षगडाचा विस्तारही मर्यादित आहे. मात्र मुबलक पाणी, निवाऱ्याची योग्य जागा गडावर उपलब्ध आहे. गडाचा उपयोग शिवकालात आसपासच्या प्रदेशावर नजर ठेवण्यासाठी होत असे. नाणेघाटमार्गे जुन्नरला जाताना निवासस्थान म्हणून गडाचा वापर करत असत.
गडावरील पश्चिमनाथ मंदिरापासून थोडे पुढे गेले, की गोरक्षगडाच्या प्रवेशद्वाराच्या दिशेची अंतिम चढाई सुरू होते. त्या मार्गावर खड्या चढाईच्या पायऱ्या खोदलेल्या असून त्या पायऱ्यांना आवश्यक तेथे पकड घेण्यासाठी खोबणीही केलेल्या आहेत. काही ठिकाणी मात्र पूर्ण पायरी नसून केवळ अरुंद अशा खोदीव पावट्या आहेत. गोरक्षगडाच्या लोकप्रियतेचे गमक म्हणजे त्याची मुख्य दरवाज्यापर्यंतची आणि शेवटची सर्वोच्च माथ्यासाठीची थरारक चढाई. गोरक्षगडाच्या प्रवेशद्वाराच्या टप्प्यात पायऱ्यांच्या दोन्ही बाजूंला खोल दरी असून तिकडे नुसती नजर गेली तरी डोळे फिरतात. तेथील एका पायरीवर देवनागरीतील शिलालेख कोरलेला आहे. त्याची अक्षरे अस्पष्ट झाली आहेत. गोरक्षगडाच्या दरवाज्याची रचना वैशिष्ट्यडपूर्ण आहे. दरवाज्याच्या मुख्य चौकटीतून आत गेले, की नाशिक जिल्ह्यातील हरिहर उर्फ हर्षगडासारखा भुयारी मार्ग तेथे कोरण्यात आलेला दिसतो. त्या भुयारी मार्गात पायऱ्या आहेत. तो मार्ग पार करून पुढे गेले, की समोर उभी राहते एक उंच कातळभिंत! सुमारे दीडेकशे फुटांच्या त्या कातळभिंतीवरून रॅपलिंगचा थरार जगावेगळा असेल एवढे मात्र नक्की! दरवाज्यातून शेवटच्या काही पायऱ्या चढून पुढे गेले, की गोरक्षगडाच्या कातळात खोदलेली भव्य गुहा समोर येते. ती शंभरेक लोकांच्या मुक्कामाची सोय करू शकेल. त्याक गुहेला स्थानिक भाषेत ‘मंडप’ म्हणतात.
गडावर पश्चिम दिशेला छोटी गुहावजा खोली आहे. गोरक्षगडावरून दिसणारा सूर्यास्ताचा अपूर्व सोहळा अनुभवावा तो त्याच ठिकाणाहून! पश्चिम क्षितिजावर होणाऱ्या केशरी रंगाच्याच उधळणीत मनसोक्त न्हाणारा सिद्धगड नयनरम्यू दिसतो.
गोरक्षगडावरील त्या गुहेत मुक्कामाला राहिले तर गोरक्षगडावरील रात्रीचे शांत, निर्मनुष्य, कोणाचाही पायरव नसणारे वातावरण अनुभवता येते. रात्रीचे पिठूर चांदणे आणि वर लुकलुकणारे तारे त्यांच्या शीतल प्रकाशानेच सगळा आसमंत भारून टाकतात. त्या अगणित चांदण्यांच्या, नक्षत्रांच्या आणि ग्रहगोलांच्या प्रकाशात चिंब भिजलेला गोरक्षगडाचा माथा पाहणे म्हणजे अवर्णनीयच! सूर्योदयाचा अभूतपूर्व सोहळा तेवढाच सुंदर! हळुहळू तांबडे फुटायला लागले असताना अंधारात बुडालेल्या अहुप्याच्या रौद्र रांगांमागून विविध रंगांचे धुमारे फुटू लागतात आणि पूर्वक्षितिजावर सप्तरंगांची उधळण सुरू होते.
गोरक्षगडाच्या गुहेपाशी पिण्याच्या पाण्याची टाकी असली तरी ती खराब आहे. गुहेपासून डावीकडे गेले की त्या वाटेवर डावीकडे पाण्याची टाकी आढळतात. ते पाणी पिण्यायोग्य आहे. गुहेपासून येथपर्यंतची वाट बऱ्यापैकी अरुंद असून तेथे खबरदारी आवश्यक आहे. त्या टाक्यांपासून पुढे गेलो, की उजवीकडे दगडांवर झेंडा लावलेला दिसतो. तेथे वाट डावीकडे वळते. त्या. झेंड्याच्या समोरच गोरक्षगडाच्या माथ्यावर जाण्यासाठी पायऱ्या खोदलेल्या आहेत. डावीकडील वाटेने पुढे गेलो तर गडाच्या पश्चिम बाजूला येतो. तेथून सिद्धगड दिसतो.
गोरक्षगडाच्या माथ्यावर जाणाऱ्या पायऱ्यांची चढाई थरारक आहे. मागे आ वासून बघणारी खोल दरी आणि त्यातून उगवलेला बेलाग मच्छिंद्रगड! अर्ध्या वाटेवर गुहा खोदलेली आहे. जवळपास सगळ्याच पायऱ्यांवर आरपार खोबणी केलेल्या असून त्या आधारासाठी अगदी योग्य आहेत. वीसेक मिनिटांच्या चढाईनंतर गोरक्षगडाच्या माथ्यावर पोचता येते. देहरी गावातून दुर्लंघ्य वाटणारे गोरक्षगडाचे शिखर कठीण नसले तरी काही ठिकाणी काळजाचा ठोका चुकवणारे आहे. गोरक्षगडाचा माथा निमुळता आहे. वर केशरी रंगाचे गोरक्षनाथांची समाधी असलेले छोटेखानी मंदिर आहे. माथ्यावर इतर अवशेष नाहीत. मात्र तेथून दिसणारा नजारा अप्रतिम आहे. शेजारचा अभेद्य मच्छिंद्रगड, गोरक्षगडाचे पाठीराखे असलेले अहुप्याचे कडे, त्याच्या पूर्वेकडे दिसणारे धाकोबा, दाऱ्या घाट, जीवधन आणि नाणेघाट, पश्चिमेकडील बुलंद आकाराचा सिद्धगड आणि वातावरण स्वछ असल्यास दिसणारे चंदेरी – म्हैसमाळ, मलंग आणि माहुली असा तो अविस्मरणीय देखावा मनात घेऊनच आपण परतीच्या वाटेला लागतो.
– ओंकार ओक
About Post Author
