सुर्डी हे सोलापूर जिल्ह्यातील गाव. तेथे दर दोन-तीन वर्षांनी दुष्काळ असतोच. यावर्षी मात्र गावाने दुष्काळी शिक्का पुसण्यासाठी एकजूट दाखवली. श्रमाची पूजा केली अन् झपाटून केलेल्या कष्टावर यशाची मोहोर उमटवली. पाणी फाउंडेशनच्या ‘वॉटर कप’ 2019 च्या स्पर्धेत सुर्डी गावाने प्रथम क्रमांक मिळवत राज्याचे लक्ष वेधून घेतले आहे.
सुर्डी हे सोलापूरच्या बार्शी तालुक्यात वैरागपासून दहा किलोमीटर अंतरावर वसलेले गाव. जुन्या मोघम हद्दीप्रमाणे, शेजारच्या माढा तालुक्यातून वाहत जाणारी सीना नदी ओलांडली, की मराठवाडा सुरू… त्याच हद्दीतील ते गाव, पण सध्या ते पश्चिम महाराष्ट्रात अंतर्भूत आहे. गावावर दर दोन-तीन वर्षांनी दुष्काळाची छाया पडतेच पडते. एखाद्या वर्षी, पाऊस मुबलक पडतो; एरवी हरसाल कोरडे. तेव्हा पांढरे ढग जमतात, दुष्काळ पडतो तेव्हा ते गावाच्या उत्तरेला गढीच्या माळावर, सोनपठारावर कधीमधी उतरतात, माळावरचे दगडधोंडे ओले होतात, गवताच्या काड्या उगवाव्या इतपत बरसतात आणि नाहीसे होतात. गावाचा बाकी शिवार कोरडाच…. 2018 ची दिवाळी बिगरअंघोळीची गेली, इतपत पाणीटंचाई! राज्यात दुष्काळ जाहीर झाला, की गावातील लोकांना, शेतकऱ्यांना वाटते, मराठवाड्याच्या यादीत असतो तर बरे झाले असते! एखादे दुष्काळी पॅकेज, मदत, अनुदान तरी सरकारकडून मिळाले असते… पण आता आमचे गाव सोलापूर जिल्ह्यात ना! तो दक्षिण महाराष्ट्र. मराठवाड्याच्या हद्दीबाहेर ना घर का, ना घाट का… अशी स्थिती आमच्या आणि आसपासच्या बऱ्याच गावांची! तरी एकूण सातशेसत्तावन्न कुटुंबे आणि तीन हजार सातशेसत्याहत्तर लोकसंख्या असलेल्या सुर्डी गावचे शेती हेच उपजीविकेचे मुख्य साधन आहे!
गावात एक प्रमुख ओढा, त्याला इतर सर्व छोटे ओढे, ओहोळ मिळतात व नंतर तो ओढा शेजारच्या गावातून पाच-सहा किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या सदा कोरड्या तर कधी हंगामी वाहणाऱ्या नदीला जाऊन मिळतो. त्या ओढ्याच्या काठी दोन्ही बाजूंला साधारणपणे आठशे-हजार फूट जमीन ही त्यातल्या त्यात सुपीक आहे. बाकीची फारशी न पिकणारी आहे. पाऊस गावाच्या दोन-तीन बाजूंला माळावर झाला, की पाणी वाहत ओढ्याने येते. दोन वर्षांपूर्वी, 2016 साली, एका रात्री माळाकडील तळे भरून फुटले, ते पाणी थेट ओढ्यातून गावात शिरले, त्यामुळे सुपीक मातीचा बराच थर मोकळा झाला, ओढा गावाला वेढा टाकून गेला. ओढ्याशेजारी असणाऱ्या कुंभार गल्ली, सुतार नेट यांत पाणी शिरले, बरीच गाडगी-मडकी, सुताराची अवजारे, परटाच्या घरची कापडे पाण्यात गेली. त्या भागातील पाऊस बराच लहरी आहे, नेहमी पडत तर नाही अन् पडला, की विचित्र पडतो – दोन्ही तऱ्हांनी माणसांचे जीवन कैचीत धरतो. भीषण दुष्काळ 1972 ला पडला; विहिरी आटल्या, अन्नधान्याची वानवा होती. त्या दुष्काळात बऱ्याच लोकांनी गाव सोडले, उदरनिर्वाहाच्या शोधात मुंबई–पुणे गाठले. त्यासाठी गावातील शब्द म्हणजे ‘जगायला’. लोक ‘जगायला’ मुंबई-पुण्याकडे गेले असे म्हणतात. त्या एका शब्दाने त्यांच्या परिस्थितीचे यथार्थ वर्णन होते!
गावात मागासवर्गीय मंडळी मोठ्या संख्येने आहेत. त्यांच्याकडे जमीनजुमला, शेतीवाडी नव्हती, इंदिरा गांधी यांनी सीलिंगचा कायदा काढला आणि त्या उपेक्षित वर्गाच्या पदरात जमिनीचे तुकडे पडले. काही लोकांनी 72 च्या दुष्काळात रोजगार हमीवर काम करून एक वेळेचा भाकरतुकडा खात गावातच राहण्याचा निर्णय घेतला; त्यांना गाव सुटला नाही.
हे ही लेख वाचा –
लामकानी : भरदुष्काळात चराईचे कुरण
…अन्यथा मराठवाड्याचे वाळवंट होईल?
जगन्नाथराव खापरे – ध्यास द्राक्षमाल निर्यातीचा!
पंचायतीला लागून सार्वजनिक जुनी विहीर आहे. त्या चौरस विहिरीला ‘बारव’ असे म्हणतात. गावातील पाण्याचा तो जुना स्रोत. गावातील पाणीटंचाई वाढली, की गावचा थेट पाणीपुरवठा बंद होतो आणि गावकरी पाणी त्या बारवातून रहाटाद्वारे उपसून नेतात. कोणी पाणी गावच्या आसपासच्या शेतातील विहिरींतून आणतात. चौकात समाजमंदिर आहे, त्याच्या समोर मोठा कट्टा आहे. तेथे रोज सकाळी मंडई भरते. शेतातील लोक ताजा भाजीपाला विक्रीसाठी आणतात. शेजारी, नागोबाचे जुने मंदिर आहे. बाजूला विठ्ठल-रुक्मिणीचे मंदिर, त्याच्या समोर दत्ताचे मंदिर अन् त्या मंदिराच्या भिंतीला लागून नवीन बांधकाम झालेली मशीद आहे. अलिकडे तेथून अजान (प्रार्थना) होते. गावचा छोटासा आठवडी बाजार सोमवारी भरतो. परगावचे विक्रेते भांड्यांचा, कपड्यांचा बाजार मांडतात. तो बाजार दहा वाजेपर्यंत असतो. नंतर लोकांना शेतात जायचे असते व ते व्यापारी शेजारच्या मोठ्या गावाला जातात. गावाच्या बसस्टॉपवर चहा-वडापावची तीन-चार छोटी हॉटेले आहेत. केशकर्तनालयाच्या तीन-चार टपऱ्या थाटलेल्या आहेत. न्हाव्यांची नवीन पोरे बलुतेदारीवर होणारी हजामत, आता रोखीने पैशाच्या स्वरूपात करतात. हजामतीचा दर मात्र गावात शहराच्या मानाने निम्म्याने आहे.
नाईक निंबाळकर यांनी साडेतीनशे वर्षांपूर्वी या गावात उंचवट्यावर गढीचे (किल्ला) बांधकाम केले आहे. किल्ला कमीत कमी पाच एकरांत विस्तारला आहे, किल्ल्याच्या चारही बाजूंस बुरुज आहेत. गावातील तो मोठा ‘लँडमार्क’ आहे. त्याच्या चारी बाजूंच्या तटाची उंची चाळीस-पंचेचाळीस फूट. तटाची रुंदी साधारण दहा फूट आहे. पूर्व व पश्चिम दिशांना मोठे दरवाजे पंधरा ते अठरा फूट उंच व नऊ ते दहा फूट रुंद आहेत. ते दरवाजे उत्तम प्रकारच्या लिंबाच्या अथवा बाभळीच्या फळ्यांचे आहेत. फळीची जाडी सहा इंच, आतील बाजूने दार बंद करून ती आगळ बाजूच्या कोंड्यात बसवतात. ती चोरांना वाड्यात प्रवेश करण्यापासून प्रतिबंधित करते. ते दार उघडले, की त्याच्या दोन्ही बाजूंस तीन खण आहेत. त्यात पूर्वी वाड्याचे राखणदार थांबायचे. अशा प्रकारच्या गढ्या महाराष्ट्रात पेंढाऱ्यांचा सुळसुळाट ज्या वेळेस होता, त्यावेळी गावच्या रक्षणाकरता केंद्र म्हणून बांधल्या गेल्या असाव्यात. पेंढाऱ्यांचा बंदोबस्त झाल्यानंतर त्या त्या भागातील सरदारांनी त्या ताब्यात घेऊन त्यांचे अधिकारी तेथे नेमले. त्यांना जहागिरी दिल्या. मग त्या गढ्या व जमिनी एकाकडून दुसऱ्याकडे विकत म्हणा किंवा दुसऱ्या काही प्रकारे हस्तांतरित होत गेल्या. त्यांच्या वारसांनी त्या वाटून घेतल्यावर त्यांना राहण्यासाठी वाडे बांधले, त्यावेळी त्याच्या समोरची जागा जनावरे बांधण्यासाठी असायची. त्या वाड्याला बामनाचा वाडा म्हणतात. कारण त्या वाड्यात गावातील ब्राह्मण वर्गाचे वास्तव्य मोठे होते. ते गावकारभाराचे केंद्र असे. गावातील अभिजन ब्राह्मणवर्ग जहागिरदार-जमिनदार होता. शंभर-दीडशे ते दोनशे एकरांपर्यंतच्या जमिनी प्रत्येकी त्यांच्याकडे होत्या. त्यांच्याकडे गावातील सर्व बहुजन वर्ग चाकरीला असे. गावातील लोक शेतात मोलमजुरी करणे, शेताची राखण, त्यांची गुरेढोरे राखणे, मुनीमकी करणे यांसारखी कामे करत. ब्राह्मणांनी त्यांच्या शेतीत विविध प्रयोग केले. चांगली शेती पिकवली; चांगल्या प्रतीची द्राक्षे पिकवली. ती परदेशात निर्यात व्हायची. ते त्यांच्या अलिकडच्या पिढीला जमले नाही. त्यांनी उच्च शिक्षणासाठी गाव सोडला. चांगल्या पगाराच्या नोकऱ्या मिळवल्या. काहींनी थेट परदेश गाठला. ते गावाकडे परतलेच नाहीत. त्यांची शेती गावातील इतर शेतकरी समाज वाट्याने करतो. त्याला बटईने शेती करणे असे म्हणतात. कसणाऱ्याला निम्मे उत्पन्न आणि शेताच्या मालकाला निम्मे उत्पन्न. त्यांची शेती काहींनी विकतही घेतली आहे. वाड्यात सध्या कोणी राहत नाही. गढी ढासळत चालली आहे, तिची अवस्था बिकट आहे. गढ्या त्या गावाचा व आसपासच्या गावांचा आधार होत्या, त्या आता भग्नावस्थेत उभ्या आहेत. गढ्या उत्तरोत्तर देखभालीच्या अभावी नामशेष होण्याची शक्यता आहे. गढ्या एवढ्या प्राचीनही नाहीत, की पुरातत्त्व खात्याने त्यांचे रक्षण करावे. कोठे कलाकुसरीचे लाकूडकाम अथवा दगडकाम नाही. काही धार्मिक महत्त्वही नाही. त्यामुळे तिकडे कोणाचे लक्ष जात नाही.
दसऱ्याला देवीची मिरवणूक काढतात. हल्लीच्या दहा-पंधरा वर्षांत नवीन प्रथा सुरू झाली आहे. प्रत्येक खेड्यातील सार्वजनिक नवरात्र मंडळ असते. ती मंडळी – पंधरा-वीस कार्यकर्ते – एक टेम्पो घेऊन नवरात्र स्थापनेच्या अथवा आदल्या दिवशी तुळजापूरला जातात. तेथील देवीच्या देवळाच्या होमातील अग्नीने मशाल पेटवून, ती पळत पळत स्वत:च्या गावापर्यंत आणून गावातील देवीच्या स्थापना झालेल्या मंडपातील मशाल पेटवतात. कार्यकर्ते आळीपाळीने तुळजापूरच्या देवीच्या देवळापासून त्यांच्या गावापर्यंतचे अंतर पळत असतात. त्या मशालीला ‘ज्योत’ असे म्हणतात. ती देवीच्या मंडपात खांबाला बांधली जाते.
गाव द्राक्षशेतीसाठी प्रसिद्ध आहे. बरेच क्षेत्र द्राक्षाच्या लागवडीखाली आहे. ज्वारी, मका, तुर यांचे पीक मात्र चांगले येते. अलिकडच्या काळात सोयाबीनचे पीकक्षेत्र वाढले आहे. परंतु सिंचनाची सोय नसल्याने दुष्काळाचा सामना करावा लागतो. पाण्याचे स्रोत विहिरी, बोअरवेल, पाझर तलाव असे आहेत. पाटाचे (कॅनॉलचे) पाणी गावाकडे येऊ शकत नाही, कारण गाव उंचीवर आहे. शेतकरी वर्ग कष्टाळू आहे. परंतु दुष्काळाने सतत मार खातो. त्यांनी त्यावर उपाय म्हणून दुग्ध व्यवसाय हा जोडधंदा स्वीकारला आहे.
गावात अस्पृश्यता पहिल्यासारखी पाळली जात नाही. सुशिक्षित लोकांचा आलेख उंचावत आहे. शिक्षणाची सोय उच्च माध्यमिकपर्यंत आहे. शाळेचा क्रमांक जिल्हा गुणवत्ता यादीत असतो. त्यामुळे आसपासच्या गावची मुले शिक्षणासाठी सुर्डीला येतात. जिल्हा परिषदेने गावातील वाड्यावस्त्यांवरही चौथीपर्यंत शाळा सुरू केलेली आहे. गावात उच्च अधिकारी, फौजदार, शिक्षक, डॉक्टर, इंजिनीयर, पोलिस, सैन्य दल अशा विविध क्षेत्रांत काम करणारा सुशिक्षित वर्ग निर्माण झाला आहे.
‘आपलं गाव काय होतं अन् काय झालं’ याची जाणीव झालेल्या सुर्डीच्या ग्रामस्थांनी भविष्यातील पाणीसंकट ओळखून दुष्काळी शिक्का पुसण्यासाठी एकजूट दाखवत श्रमाची पूजा केली अन् झपाटून केलेल्या कष्टावर यशाची मोहोर उमटली. पाणी फाउंडेशनच्या ‘वॉटर कप’ 2019 च्या स्पर्धेत सुर्डी गावाने प्रथम क्रमांक मिळवत राज्याचे लक्ष वेधून घेतले आहे.
– मतीन शेख matinshaikh717@gmail.com
(मुराळी मासिकावरून उद्धृत, सुधारित – संस्कारित)
About Post Author
व्वा मतीन व्वा… एवढं भरी…
व्वा मतीन व्वा… एवढं भारी लिखाण केलं आहेस की बास्स… जेवढी स्तुती करावी तेवढी कमी आहे… खुप छान वर्णन केलं आहेस…
Comments are closed.