भारतीय संसदेने महात्मा गांधी यांच्या दीडशेव्या जयंतीदिनापासून म्हणजे 2 ऑक्टोबर 2019 पासून भारतात प्लास्टिकच्या वस्तूंवर संपूर्ण बंदी घालण्याचा निर्णय जाहीर केला आहे. ती गोष्ट त्या वर्षीच्या 20 ऑगस्ट ची. त्यात भारत 2022 सालापर्यंत संपूर्ण प्लास्टिकमुक्त करण्याचा निर्धार आहे. त्या अनुषंगाने देशात प्लास्टिकच्या एकेरी वापरावर चोवीस राज्य सरकारे आणि सहा केंद्रशासित सरकारे यांनी बंदी घालण्याचा निर्णय घेतला आहे. त्यासंबंधी अधिसूचना जारी करण्यात आली आहे. तसेच, प्लास्टिक वापरावर, विशेषतः कंपन्या आणि ऑफिसे यांच्या आवारात मर्यादा घालण्यासाठी जनजागृती करण्यात पुढाकार घेण्याचे सरकारने सर्व संस्थांना आवाहन केले आहे. टाकाऊ प्लास्टिकची विल्हेवाट लावण्यासाठी पॅकेजिंग उद्योगांनी, त्यांच्याशी संबंधित असलेल्या इतर उद्योगांनी जबाबदारी घ्यावी म्हणून दक्षता घेण्याचेही सरकारने सांगितले आहे. एकेरी वापराच्या प्लास्टिकचा पुनर्वापर करणाऱ्या लघू व छोट्या उद्योगांच्या उभारणीस प्रोत्साहन देण्याचे निर्देशही केंद्र सरकारने दिले आहेत.
जगातील एकशेत्र्याण्णव देशांपैकी एकशेसत्तावीस देशांनी प्लास्टिकच्या बॅगांवर बंदी घातली आहे, तर सत्तावीस देशांनी प्लास्टिकच्या एकेरी वापरावर बंदी घातली आहे. जगात उत्पादित करण्यात आलेल्या प्लास्टिकमुळे नऊ महापद्म (बिलियन) टन इतका कचरा गेल्या सत्तर वर्षांत निर्माण झाला. त्या कचऱ्याचा ढीग केला असता त्याची उंची पस्तीस हजार तीनशेब्याण्णव मीटर म्हणजे जगातील सर्वात उंच असलेल्या हिमालयातील एव्हरेस्ट शिखराच्या उंचीच्या चारपट इतकी होईल. सध्या वापरात असलेल्या एकूण प्लास्टिकच्या वस्तूंपैकी चव्वेचाळीस टक्के वस्तूंचे उत्पादन 2000 सालानंतर झालेले आहे. भारतात दररोज पंचवीस हजार नऊशेचाळीस टन प्लास्टिक कचऱ्याची निर्मिती केली जाते. त्या कचऱ्याचे वजन नऊ हजार हत्तींच्या वजनाइतके होईल. जगात प्रत्येक मनुष्य वर्षाला सरासरी अठ्ठावीस किलो प्लास्टिक कचरा निर्माण करतो. मात्र भारतातील प्रत्येक नागरिकाने अकरा किलो प्लास्टिक कचऱ्याची निर्मिती 2014-15 या वर्षात केली होती.
हे ही लेख वाचा –
‘स्वच्छ भारत’ – स्वप्न आणि सत्य
आरेमध्ये झाडेतोड झाली… पण मेट्रोचा मार्ग मोकळा होऊन गेला !
अमेरिकेत जन्मलेले बेल्जियम रसायन शास्त्रज्ञ लिओ एच. बकेलँड यांनी 1907 साली फॉरमल्डेहाईड आणि फिनेल यांपासून एक पदार्थ तयार केला. त्या पदार्थाला बकेलाइट रसायन असे त्या शास्त्रज्ञाच्या नावाने ओळखले जाते. या पदार्थाचा वापर सुरुवातीला प्रामुख्याने इलेक्ट्रिकल वायरिंगसाठी करण्यात येत होता. त्या पदार्थाची उपयुक्तता लक्षात येताच त्याच्यापासून अनेक वस्तू तयार करण्यात येऊ लागल्या. तो पदार्थ म्हणजे प्लास्टिकचे आद्य स्वरूप होय.
संशोधकांना 1990 च्या दशकात असे आढळून आले, की महासागरात आढळणाऱ्या प्लास्टिक कचऱ्यापैकी साठ ते ऐंशी टक्के कचऱ्याचे जैविक विघटन होऊ शकत नाही. महासागरात आढळणाऱ्या प्लास्टिक कचऱ्याची महासागरतज्ज्ञांनी आठ गटांत वर्गवारी केली असून, त्यांपैकी एका वर्गवारीतील कचरा एकोणऐंशी हजार टन आणि फ्रान्स देशाच्या आकाराच्या तीनपट होईल. महासागर तज्ज्ञांना 2004 च्या सुमारास असे आढळून आले, की समुद्राच्या पाण्यात अतिसूक्ष्म प्लास्टिकचा भाग असतो. तो भाग प्लास्टिकच्या मोठ्या वस्तूंपासून अलग झालेला असतो. तो पाण्यात मिसळल्याने समुद्रातील माशांच्या पोटात जातो आणि त्यामुळे प्रचंड हानी होते. सौंदर्यनिर्मितीच्या वस्तूंमध्ये वापरण्यात येणारे सूक्ष्ममणी, छोटे दाणे यांमुळे सागरी जीवाला धोका निर्माण होतो. म्हणून नागरिकांकडून तशा वस्तूंच्या निर्मितीला विरोध होऊ लागला. जॉर्जिया विद्यापीठातील संशोधकांनी 2015 साली असे जाहीर केले, की प्लास्टिक कचरा दरवर्षी पाच ते तेरा टन समुद्रात फेकला जातो. पॅकेजिंग व्यवसायात वापरण्यात येणाऱ्या प्लास्टिकपैकी चाळीस टक्के प्लास्टिक एकदाच वापरून नंतर ते कचरा म्हणून फेकून दिले जाते. उत्पादित केलेल्या प्लास्टिकपैकी एकोणऐंशी टक्के प्लास्टिक 1950 पासून वातावरणात आहे. एकदा उत्पादित केलेले प्लास्टिक दीर्घायुषी असून ते किमान साडेचारशे वर्षें किंवा चिरंतन काळापर्यंत वातावरणात टिकून राहते. प्लास्टिकमुळे निर्माण होणाऱ्या वातावरणातील प्रदूषणाची जबाबदारी प्लास्टिक उद्योगावर आहे असे मोठ्या प्रमाणावर म्हटले जात आहे. प्लास्टिक वस्तूंच्या उत्पादनावर निर्बध लादण्यात आले तर पेट्रोकेमिकलची मागणी कमी होईल; तसेच, प्लास्टिकच्या पॅकेजिंगसाठी निर्मिती करणाऱ्या उद्योगावर अधिक कर लावल्याने त्यांच्या नफ्यातही फार मोठी घट होईल.
‘पेट’ हा प्लास्टिकचाच प्रकार आहे. ते एक संक्षिप्त नाव असून त्याचे संपूर्ण नाव ‘पॉली इथेलिन तेरेफ्थालेट’. या प्लास्टिकच्या वस्तू रंगहीन आणि पारदर्शक असतात. ‘पेट’चा वापर पाणी, अनेक प्रकारची पेये आणि खाद्य पदार्थ यांच्यासाठी केला जातो. प्लास्टिकमध्ये आढळणारे हानिकारक रसायन त्यात आढळत नसल्याने ते आरोग्याला हानिकारक नाही असे काही तज्ज्ञांचे मत आहे. ‘कौन्सिल ऑफ सायण्टिफिक अँड 
– प्रतिनिधी
(जनपरिवार वरून उद्धृत, संपादित संस्कारित)
About Post Author
