दीपक घारे यांनी शांताराम पवार यांच्या लेखाचित्रांवर आधारित ‘बेसिक इश्यूज ऑफ लॅंग्वेज, स्क्रिप्ट अँड डिझाईन इन टायपोग्राफी’ या विषयावर पेपर सादर केला. त्यांतील हे काही महत्त्वाचे मुद्दे.
अक्षररचना आणि बोधचिन्हे यांचा जवळचा संबंध आहे. पवारांनी काही मोजकी बोधचिन्हे केली आहेत. त्यात व्यावसायिकतेबरोबर भाषारचनेच्या अंतस्तरांची जाणीव आणि सांस्कृतिक जाण दिसते. उदाहरणार्थ, त्यांनी MSSIDCसाठी केलेले बोधचिन्ह, महाराष्ट्र स्टेट स्मॉल स्केल इंडस्ट्रीज डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशन, त्यात यंत्राचे चाक आणि सूर्यांचे किरण यांचा मिलाप आहे. मानवी चेह-यामुळे उद्योजकता आणि कल्पकता सूचित होते. ‘वनाझ’ इंजिनीयरिंगच्या लोगोमध्ये एच त्रिकोणी आकार कोन फिरवून पुनरावृत्त केला आहे. निमिड नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ मोटिव्हेशनल अँड इन्स्टिट्युशनल डेव्हलपमेंट या संस्थेच्या लोगोवर मोडी लिपीचा प्रभाव दिसतो. देवनागरी लिपीत व्यंजन व स्वर मिळून एक अक्षर बनते, तसे NI, MI या अक्षरांना एकत्र जोडलेले आहे. आम अक्षरांवरच्या पताका डायक्रिटिकल मार्क्स म्हणून येतात, अक्षरांच्या गतीला दिशा देतात आणि वारकरी संप्रदायाच्या पताका असा एक मराठमोठा सांस्कृतिक संदर्भही सुचवतात. महाराष्ट्र फाऊंडेशनचे, वर्तुळातले 
लिपी – लिपीचे रचनातंत्र पवारांइतक्या ताकदीने क्वचितच कोणी वाकवले असेल. पॉल क्ली, व्ही. एस. गायतोंडे अशा अभिजात चित्रकारांप्रमाणे पवारही अक्षररचनेत पिक्टोग्रॅम्स किंवा आयडियो-ग्रॅम्स वापरतात. उदाहरणार्थ, ऊर्जा ही अक्षरे – ‘विंदा’ पुस्तकाच्या मुखपृष्ठावर ध्वनी आणि स्वर यांचा अनुभव देणारी अक्षररचना आहे. चित्रकार, कवी आणि भस्म या दोन्ही शब्दात र आहे. या र चा पक्ष्याचा आकार म्हणजे पिक्टोग्रॅमच की!
लेखाचित्र – पवारांचा सौंदर्यविचार भाषा आणि लिपीच्या रूपप्रधान उपयोजनात दडलेला आहे. त्याचा सारांश ‘लेखाचित्र’ या संकल्पनेत आपल्याला दिसतो. लेखाचित्रात सुलेखन आणि चित्रात्मकता यांची एकात्मता आहे. या आकृतिबंधाला संस्कृतीचे साररूप असलेला एक चिन्हार्थ प्राप्त होतो. यातच त्याचे वेगळेपण आहे. त्याचे सर्वात उत्तम उदाहरण म्हणजे, ‘आदिमाया’ या विंदा करंदीकरांच्या काव्यसंग्रहाचे पवारांनी केलेले मुखपृष्ठ हे आहे. त्यावरचा ॐ हे भाषिक चिन्ह आहे, चित्र आहे आणि ॐ अक्षराला आदिमातेचा वेगळा संदर्भ देणारा चिन्हार्थही आहे.
पवारांच्या लेखाचित्रकलेसंदर्भात उपस्थित केले गेलेले मुद्दे नंतरच्या भाषणांतही या ना त्या स्वरूपात येत राहिले. उदाहरणार्थ, महिंद्र पटेल यांनी विद्यार्थ्यांनी केलेल्या कामाचे न नमुने दाखविले त्यांत मुद्राक्षरे आणि अवकाश यांची समतोल विभागणी कशी महत्त्वाची असते हा मुद्दा होता. बिटानियासारख्या बिस्किट उत्पादकांच्या विविध ब्रॅंड्सी ओळख व कंपनीची ओळख (इक्विटी) यांत समतोल कसा साधायचा किंवा एकच ब्रॅंड अथवा लोगो दुस-या भाषेत व लिपीत रुपांतरित करताना त्याच्या दृश्य आकाराशी प्रामाणिक कसे राहायचे असे अनेक प्रश्न उपस्थित केले गेले.
एका विद्यार्थींनीने सादर केलेल्या लघुपटात, टाइप डिझायनर्सना, चित्रकारांना मिळते तसे सेलिब्रिटी स्टेटस् कधी मिळणार हा प्रश्न, तोही विचार करायला लावणारा होता.
आशुतोष गोडबोले,
ईमेल – thinkm2010@gmail.com
About Post Author
