रघुनाथरावांना (राघोबादादा) पेशवाईची वस्त्रे नारायणराव पेशव्यांच्या हत्येनंतर 10 ऑक्टोबर 1773 रोजी मिळाली. नारायणराव पेशव्यांच्या मृत्यूनंतर सखारामबापू, त्रिंबकराव मामा, नाना फडणवीस, मोरोबा फडणवीस, बजाबा पुरंदरे आदी प्रमुख बारा मंडळींनी एकत्र येऊन बारभाई मंडळ स्थापन केले आणि त्यांनी राघोबादादांना पदच्युत करून कारभार स्वतःच्या हाती घेतला. राघोबादादांनी पेशवाई परत मिळवण्यासाठी इंग्रजांची मदत घेण्याचे ठरवले. राघोबादादा इंग्रजांच्या आश्रयास 23 फेब्रुवारी 1775 रोजी आले. दादा इंग्रजांबरोबर सतत सात - आठ वर्षें राहिले.

इंग्रज व मराठे यांच्यात तह महादजी शिंदे यांच्यामार्फत ग्वाल्हेरपासून वीस मैलांवर सालबाई येथे 17 मे 1782 रोजी झाला. तहातील एका अटीनुसार इंग्रजांनी राघोबास पेशव्यांच्या स्वाधीन केले. राघोबादादांनी महादजी शिंदे यांच्या सल्ल्यावरून कोपरगावला कायम वास्तव्य करण्याचे ऑगस्ट 1783 मध्ये ठरवले. ते कोपरगावला आले. नाना फडणवीसांनी राघोबादादांना दरमहा पंचवीस हजार रुपयांचे पेन्शन मंजूर केले.

पुणे जिल्ह्याच्या वेल्हे तालुक्यातील छत्र-खांबगाव येथील परचुरे यांचा पंधरा खणी चौसोपी वाडा सुमारे दोनशेतीस वर्षांपूर्वीचा आहे. तो पुणे-पानशेत रस्त्यावरील खानापूर या गावापासून वेल्हे या ठिकाणी जाणार्या  पाबे घाटात छत्र-खांबगाव येथे आहे. सागवानी तुळया आणि खांब यांवर उभी राहिलेली, सुस्थितीतील एकशेवीस *खणांची ती प्रचंड इमारत पाहिल्यावर मन थक्क होते. इमारतीचे क्षेत्र मागील पडिक वाडा धरून दीड एकरांचे असावे. तो वाडा चौकोनी विटा व घडीव दगड यांनी बांधलेला आहे. वाड्याच्या दरवाज्याआत मध्यभागी चौक आणि चारही बाजूंस *दुघई सोपे आहेत. ते बांधकाम आणि लाकूडकाम इतकी वर्षें तग धरून राहिल्याचे आश्चर्य वाटते. समोरच्या सोप्यातून बाजूस असलेले स्वयंपाकघर आणि देवघर दिसू शकते. वाड्याची वैशिष्ट्ये म्हणजे छोटा दिवाणखाना, बैठकीचा सोपा आणि तळघर ही आहेत. रेखीव तुळशी वृंदावन मागील दाराच्या पडवीबाहेर आहे. वाड्याच्या छतावर मंगलोरी कौले आहेत. पूर्वी तेथे साधी भाजकी कौले होती. परचुरे यांच्या वंशजांनी त्या कौलांचा नमुना म्हणून काही कौले जपून ठेवली आहेत. आतील भिंतींना असलेला मातीचा गिलावा भंग पावलेला नाही. आखीवरेखीव पद्धतीच्या त्या वाड्याने हजारो लोकांची वर्दळ अनुभवली आहे.

कोपरगाव येथील बेट या भागाला कोपरगावपेक्षा अधिक महत्त्व पौराणिक काळापासून आहे ते, शुक्राचार्य-देवयानी-कच-शर्मिष्ठा-ययाती-वृषपर्वा यांच्यामुळे. तो भाग दंडकारण्य म्हणूनही ओळखला जात होता. रामायण-महाभारत या महाकाव्यातील काही संदर्भ त्या प्रदेशात पोचतात. उदाहरणार्थ, त्या भागातील श्रृंग्य ऋषीचा आश्रम, अगस्ती ऋषींचा आश्रम, पंचवटी परिसर. महानुभाव पंथीय चक्रधर स्वामींचा वावर त्या भागालगतच्या प्रदेशात डोमेगाव-संवत्सर येथील ज्ञानेश्वरांचा निवास नेवासे येथील. तर त्यांनी तेथून चालवलेली भिंत, पुणतांब्याच्या योगी चांगदेवांनी वाघावर आरूढ होऊन केलेला प्रवास... पौराणिक व ऐतिहासिक दंतकथांची/घटनांची पार्श्वभूमी त्या परिसराला लाभलेली आहे.

कोपरगाव शहराचा इतिहास आणि वर्तमान यांचा धांडोळा घेतला तर प्रथम नजरेत भरतो तो कोपरगावातील पेशव्यांचा वाडा! तो वाडा रघुनाथराव पेशवे यांनी सतराव्या शतकाच्या मध्यास बांधला असावा. कारण पेशवा बाळाजी बाजीराव यांच्यासमोर अग्निदिव्य इसवी सन 1744 मध्ये कोपरगाव येथे करण्यात आले होते अशी नोंद अनिल कठारे लिखित ‘शिवकाळ व पेशवाईतील महारांचा इतिहास’ या पुस्तकात पान क्रमांक दोनशेपंधरावर आलेली आहे.

कल्याण शहरातील अनेक जुन्या वाड्यांनी कात टाकलेली असताना भिडे वाडा त्यांच्या पूर्वजांचा इतिहास, संस्कृती, परंपरा जपत दिमाखात उभा आहे. भिडे वाडा टिळक चौकात भिडे गल्लीमध्ये आहे. ते नाव त्या वाड्यामुळेच गल्लीला पडले आहे. दुसरा तसा साठे वाडा जवळच आहे. ते दोन वाडेच जुन्या स्वरूपात कल्याणमध्ये शिल्लक राहिले आहेत. भिडे वाडा हा साधारण दीडशे वर्षांपूर्वीचा. त्या वाड्याचे निर्माते म्हणजे मूळ मालक गोविंद वासुदेव भिडे. त्यांनीच तो वाडा उभारला. त्यांचा मूळ व्यवसाय सावकारीचा, त्यांच्या भाताच्या गिरण्या होत्या. एकवीस खोल्यांचा असा तो दुमजली वाडा. त्या वाड्यात पंधरा कुटुंबे एकत्र नांदत. काळाच्या ओघात वाडे नष्ट झाले तशी एकत्र कुटुंबपद्धतही! सध्या त्या वाड्यात भिड्यांची सहावी पिढी नांदते - वसंत, मनीष आणि सौ. वैशाली भिडे. 

वाड्याची कवाडे उघडून आतील हिरव्यागार अंगणात पाय ठेवताच नजरेसमोर येतात ती जुनी भात भरडण्याची छोटीमोठी जाती, मोठी दगडी उखळ आणि पाण्याची दोणी. मी वाड्यात शिरलो आणि दरवाज्यावर थाप दिली. काकू आत वर्तमानपत्र वाचत बसल्या होत्या. त्यांनी मला पाहताक्षणी ओळखले. "तू मागेही आला होतास ना वाडा पाहायला, तेव्हा पाहणे अर्धवट राहिले होते ना?" मी हो म्हटले,"ये बैस, आधी फराळ खा, पाणी पी. मग वाडा दाखवते."

सिंदखेड राजा हे गाव आणि तालुकाही बुलढाणा जिल्ह्यात आहे. ते गाव शिवाजी महाराजांची आई वीरमाता जिजाबाई भोसले यांचे जन्मगाव आहे. त्यामुळे सिंदखेड राजा या गावाला ऐतिहासिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे. गाव मुंबई-नागपूर हायवेपासून जवळ आहे. गावात एसटी जालन्यातून येते.

गाव सोळा हजार लोकवस्तीचे आहे. गावात पाहण्यासारख्या पुरातन काही गोष्टी आहेत. त्या म्हणजे जिजाबार्इंचे वडील लखुजीराजे यांचा वाडा, रंगमहाल, सावकारवाडा, काळाकोट, लखुजी राजांची समाधी, पुतळा, बारव-सजना बारव-गंगासागर-बाळसमुद्र या नावाच्या विहिरी आणि चांदणी तलाव व मोती तलाव. बारव म्हणजे चौकोनी विहिरी असतात. त्याला चारही बाजूने पायर्‍या असतात. त्या विहिरी पाण्याने पूर्ण भरलेल्या असतात. मात्र हल्ली त्या विहिरीही उन्हाळ्यात आटतात.

गावाच्या एका बाजूला डोंगर आहे. तेथे मात्र हल्ली पाऊस सरासरी पडतो. पंधरा किलोमीटर अंतरावर पूर्णा नदी आहे. नदीवर संत चोखामेळा धरण आहे. त्यातून गावाला आणि परिसराला पाणीपुरवठा होतो.

गावात सोमवारी आठवडा बाजार असतो. गावातील लोकांचा मुख्य व्यवसाय शेती आहे. साठ टक्के लोक शेती करतात. दहा टक्के लोक राजकारणात आहेत. तसेच, काही शिक्षक आहेत. ते आजूबाजूच्या गावांतील शाळांतून शिकवण्यास जातात. गावात माध्यमिक शाळेपर्यंत सोय आहे. तेथील चारशे विद्यार्थी रोज देऊळगाव राजा या, तेरा किलोमीटर अंतरावर असलेल्या दुसर्‍या तालुक्याला पुढील शिक्षणासाठी जातात.

अष्टविनायकांपैकी ‘मयुरेश्वर’ या गणपतीचे मंदिर पुणे जिल्ह्याच्या बारामती तालुक्यातील मोरगाव या गावी आहे. अष्टविनायकांपैकी तो पहिला गणपती आहे. त्या स्थळाचे दर्शन ‘अष्टविनायक’ या चित्रपटात होते. त्याच गावाजवळ ‘करंजे’ येथे सोमेश्वराचे प्रसिद्ध मंदिर आहे. तेथे श्रावणी सोमवारी जत्रा भरते. त्या स्थळाचे दर्शन ‘सतीची पुण्याई’ या चित्रपटातून झाले आहे. ते गाव सोमाईचे करंजे म्हणून प्रसिद्ध आहे. त्या दोन प्रसिद्ध धार्मिक स्थळांच्या जवळ मुर्टी-मोडगाव या गावी ऐतिहासिक पुरंदरे वाडा मात्र फार ज्ञात नाही.

मोडवे हे गाव चौफुला (पुणे-सोलापूर महामार्गावरील) - निरा रस्त्यावर आहे. तेथे पुरंदऱ्यांचा वाडा व मोरेपाटलांचा वाडा रस्त्यावरून जाता-येता दिसतो. त्यांपैकी पुरंदरे यांचा वाडा सुस्थितीत आहे. वाड्यांच्या वास्तू छत्रपती थोरले शाहू महाराजांनंतर म्हणजे साधारणपणे १७६० ते १७७० च्या दरम्यान बांधल्या गेल्या असाव्यात. दोन्ही वाड्यांचे बांधकाम करणारे कामगार एक असावेत.

दौला-वडगाव इतिहासप्रसिद्ध भातवडी गावानजीक आहे. तेथे ब-यापैकी अवस्थेत एक निजामशाही गढी पाहण्यास मिळते. ते ठिकाण भातवडी गावापासून चार किलोमीटर अंतरावर आहे. गावास दौला-वडगाव हे नाव का पडले याचे कारण कदाचित त्या विभागाच्या निजामशाहीतील सरदाराचे नाव दौलाखान किंवा दौलतखान असावे.

गढी गावाच्या उत्तरेस आहे. तिचे चाळीस फूट उंचीचे महाकाय बुरूज व तटबंदी भक्कम आहेत. बुरूजांचे खालचे बांधकाम दगडी असून वरील बांधकाम विटांचे आहे. त्यामुळे ते अतिशय सुबक, रेखीव आणि देखणे दिसते. भव्य दरवाजा, सुबक कमान, घडीव दगडांच्या बाजू आणि वर विटांच्या बांधकामातील कमानीने सजलेला सज्जा हे सारे उत्तम स्थितीत टिकून आहे. दरवाज्यातून आत शिरल्यावर उजव्या बाजूच्या तटबंदीच्या भिंतीतून सज्जावर चढण्यासाठी दगडी पाय-यांचा जिना आहे. त्यावरून सहजपणे सज्जात जाता येते.

थोरल्या बाजीरावांचा जन्म नाशिक जिल्ह्याच्या सिन्नर तालुक्यात डुबेरे येथील बर्वे वाड्यात १८ ऑगस्ट १७०० रोजी झाला. थोरले बाजीराव हे राधाबाई व बाळाजी विश्वनाथ यांचे प्रथम संतान. बाळाजी विश्वनाथ भट हे स्वकर्तृत्वाने अनेक वर्षांच्या सेवेनंतर पेशवे पदावर पोचले.

मल्हार बर्वे यांना छत्रपती राजारामांकडून, गंगथडी प्रांतात चौदा महालांची चौथाई व जहागिरी मिळाली होती. पेशव्यांच्या पागेला चारा व खिल्लारे पुरवण्याचे काम बर्वे करत असत. पुढील काळात, त्यांनी निफाडजवळ कोहुरे व डुबेरे ही गावे वसवली. छत्रपती शाहू महाराजांनी बाजीरावांना त्यांच्या वयाच्या विसाव्या वर्षीच पेशवेपदी नियुक्त केले. थोरले बाजीराव मराठा साम्राज्य वाढवण्यासाठी आयुष्यभर यशस्वीपणे लढत राहिले. अवघे चाळीस वर्ष जीवन लाभलेल्या व उभ्या आयुष्यात एकही लढाई न हरलेल्या त्या धूर्त, पराक्रमी व मुत्सद्दी पेशव्याचा अंत, २८ एप्रील १७४० रोजी, मध्यप्रदेशातील खरगोन जिल्ह्यातील, रावेरखेडी येथे उष्माघाताने झाला. त्यांचा अंत्यसंस्कार रावेरखेडी येथे करून त्यांची समाधी नर्मदेच्या काठावर बांधण्यात आली.

मराठेशाहीतील सुभेदार होनाजी बलकवडे यांच्या पराक्रमाची स्मृती त्यांच्या वाड्याचे अवशेष जागृत ठेवत आहेत. त्‍यांचा वाडा पुणे जिल्ह्यातील मुळशी तालुक्यातील पौडच्या दोन किलोमीटर अलिकडे दारवली या गावी आहे.

राणेखानची ऐतिहासिक समाधी नाशिकच्या सिन्नर तालुक्यात देवपूर गावी उभी आहे. त्यास महाराष्ट्राच्या इतिहासातील प्रसिद्ध पानिपतच्या लढाईचा संदर्भ आहे. त्या समाधिस्‍थळास ‘बडाबाग’ असेही नाव आहे. मात्र स्‍थानिक पातळीवर ते स्‍थळ 'राणेखानचा वाडा' या नावाने ओळखले जाते.

देवपूर गावाची महती तीन नावांनी प्रसिद्ध आहे. गावाला राजकीय दृष्टिकोनातून नाना गडाखांचे देवपूर असे म्हटले जाते. धार्मिक दृष्टीने, ‘बाबा भागवतांचे देवपूर’ असा उल्लेख केला जातो. तर ऐतिहासिक दृष्टीने ‘ते गाव ‘राणेखानचे देवपूर’ म्हणून ओळखले जाते. राणेखानचे वंशज देवपूर येथे राहत नाहीत. मात्र राणेखानबद्दलची संक्षिप्त माहिती गावातील कबरीच्या दर्शनी भिंतीवर कोरलेली आहे.