‘नासिक शहर’ हे प्राचीन असे नाव आहे. सध्या सगळे लोक ‘नासिक’ या शहराच्या नावाचा उल्लेख हा ‘नाशिक’ असा करतात. परंतु त्या शहराचे मूळ नाव ‘नासिक’ असे आहे. ‘नासिक’ शहर हे भारतातील महत्त्वाच्या तीर्थक्षेत्रांपैकी एक आहे. दक्षिणेकडील गंगा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ‘गोदावरी नदी’चा उगम हा त्र्यंबक गावाला लागून असलेल्या ‘ब्रह्मगिरी’ पर्वतावर होतो. ‘नासिक’ शहरात शिरताना गोदावरी नदीचे पात्र फार विस्तारलेले दिसते.

प्राचीन काळामध्ये ‘नासिक’ शहराचे उल्लेख हे नासिक्य, जनस्थान, त्रिकंटक; तसेच, पद्मनगर असेदेखील आढळून येतात. रामायणामध्ये आलेल्या उल्लेखानुसार दंडकारण्यातील ‘जनस्थान’ म्हणजेच ‘नासिक’. ‘नासिक’मधील ‘पंचवटी’ म्हणजे पाच ऋषिकुमारांचे प्रतीक असून ते शापित ऋषिकुमार प्रभू रामांच्या स्पर्शाने मुक्त झाले असे मानले जाते. राम, लक्ष्मण, सीता गोदावरीच्या तीरावर जनस्थानामध्ये पंचवटी येथे पर्णकुटी बांधून राहिले होते, ते ठिकाण म्हणजेच ‘नासिक’.

ऊहापोह हा सामासिक शब्द आहे. तो समास ऊह आणि अपोह या दोन शब्दांचा आहे. अपोह या शब्दाचेही अप-ऊह असे दोन घटक आहेत. ऊह या संस्कृत धातूचा अर्थ आहे- तर्क करणे, विचार करणे. ऊह हे त्यावरून तयार झालेले नाम आहे. तर्क, विचार हा त्याचा अर्थ. अप ऊह म्हणजे तो तर्क, तो विचार बाजूला सारणारा दुसरा विचार. म्हणजेच ऊहापोह या शब्दाचा अर्थ-प्रथम एक विचार मांडून झाल्यावर त्याच्या विरूद्धचा दुसरा विचार मांडणे- म्हणजेच साधकबाधक चर्चा करणे.

- म.बा.कुलकर्णी gjcrtn@gmail.com
(‘शब्दचर्चा’ वरून उद्धृत  संपादित -संस्करीत)

‘उरकणे’ या क्रियावाचकाचा उपयोग ‘चल, पटपट काम आटोप! फार वेळ लावू नकोस!’ अशी सूचना देताना केला जातो. उरकणे म्हणजे एखादी गोष्ट चटकन करून टाकणे. पण तो शब्द आला कोठून? ‘उरग’ असा संस्कृत शब्द आहे. ‘उरसा गच्छति’ म्हणजे ‘छातीने चालतो, तो सर्प’ असा त्या शब्दाचा अर्थ. सर्पाची गती कशी असते? तो नजरेआड किती झटकन होतो, नाही का? त्या उरगाप्रमाणे एखादी गोष्ट वेगाने करणे म्हणजे ‘उरगणे’. त्या शब्दाचा उच्चार ‘उरकणे’ असा भ्रष्ट होणे स्वाभाविक आहे.

 -म.बा.कुलकर्णी gjcrtn@gmail.com
(‘शब्दचर्चा’ वरून उद्धृत  संपादित -संस्करीत)

उल्लू हा शब्द वेगवेगळ्या प्रकारे उपयोगात आणला जातो. ‘उगाच उल्लूपणा करू नकोस, जरा नीट विचार करून काम करत जा.’, ‘त्यांचा मुलगा अगदीच उल्लू निघाला हो, काहीच कामाचा नाही! म्हातारपणी त्यांनाच त्याला पोसावे लागत आहे!’, ‘तो रात्र-रात्र बाहेर असतो! उल्लू लेकाचा!! त्या शब्दाचा अर्थ विचार न करता कसेही वागणारा, बिनकामाचा, उडाणटप्पू असा काहीसा आहे. ‘उल्लू’ हा शब्द ‘उलूक या संस्कृत शब्दाचे मराठी रूपांतर आहे. उलुक म्हणजे घुबड. घुबड हा पक्षी इतर पक्ष्यांप्रमाणे दिवसा वावरत नाही, तो त्याचे भक्ष्य शोधत रात्री फिरतो! त्याचे दर्शन अशुभ मानतात. त्याचे दिसणे इतर पक्ष्यांसारखे आनंददायी तरी नक्की नसते. भेसूर दिसणारा तो पक्षी त्यामुळे रात्री-बेरात्री उगाच भटकंती करणाऱ्या, बिनकामाच्या, उडाणटप्पू मुलांसाठी उपमान बनला आहे. (उपमेयाचे साम्य ज्या दुसऱ्या गोष्टीशी कवी दाखवतात, तिला ‘उपमान’ असे म्हणतात.) 

- म.बा.कुलकर्णी gjcrtn@gmail.com
(‘शब्दचर्चा’ वरून उद्धृत  संपादित -संस्करीत)

समाजात दारिद्र्य दिसते. ते कमीजास्त वाटणे हे ज्याच्या त्याच्या आकलनावर आणि वैचारिक, राजकीय कल कसा आहे त्यावर अवलंबून असते. अर्थशास्त्राचे अभ्यासक कमी उत्पन्नाची कारणे व ते उत्पन्न वाढवण्याचे उपाय यांचा अभ्यास सैद्धांतिक कसोट्या लावून करत असतात. तसे अभ्यास आणि उपाययोजना सुचवणारे अहवाल गेली अनेक शतके तयार होत आहेत. मात्र ‘दारिद्र्याची शोधयात्रा’ हे

मराठी ग्रंथकारांचे पहिले संमेलन 11  मे 1878 या दिवशी पुण्यात भरले होते. आधुनिक महाराष्ट्रातील अनेक उपक्रमांचे प्रणेते न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे हे होते. पहिल्या ग्रंथकार संमेलनाची प्रेरणा ही न्यायमूर्ती रानडे आणि रावबहादूर गोपाळराव हरी देशमुख (लोकहितवादी) यांची होती. ते दोघे पहिल्या संमेलनाचे आणि पर्यायाने भविष्यकाळातील साहित्य संमेलनांचे शिल्पकार होते. रानडे यांचा यात विशेष पुढाकार होता. “ग्रंथकारांना उत्तेजन द्यावे, स्वस्त दराने ग्रंथ प्रसिद्ध व्हावेत, वाचकांनी दरवर्षी पाच रुपयांचे ग्रंथ विकत घ्यावेत” असा त्या सभेचा मर्यादित हेतू होता.

सुरेश भट यांच्यानंतरच्या पहिल्या फळीतील समग्र रचनाकारांनी भट यांच्या शैली व भाषा यांचे अनुकरण केले. त्यांतील काहींच्या गाजलेल्या गझला सुरेश भट यांच्याच वाटतात...

गझल हा पद्यप्रकार मराठी वाङ्मयात दाखल होऊन अर्धशतक लोटले असले तरी अजून, समीक्षकांना ती विधा दखलपात्र वाटत नाही. गझल ही वाङ्मयाच्या मुख्य प्रवाहात अंतर्भूत का केली जात नाही? त्यास कारणीभूत कोण? गझलेला तंत्रानुगामी ‘कृतकविधा’ संबोधणारे छंदोविहीन, अनाकलनीय, अमूर्त रचनाकर्ते कवी व समीक्षक यांचे अज्ञान की त्यांचा गझलेबद्दलचा आकस?

माझी आई सिंधुताई सपकाळ हिच्या तोंडी ऐकलेला एक शेर, जो बोलताना मला तिच्या आवाजात कापरा स्वर प्रत्येक वेळी जाणवतो, चीड जाणवते आणि उद्विग्नताही दाटलेली भासते- तो जीवघेणा शेर आहे श्रीकृष्ण राऊत यांचा –

सौभाग्य रेखणारे कुंकूच भासले जे;
कोण्यातरी मढ्याचा तोही गुलाल होता!

मी आईला खूप वेळा विचारले, की ते कोण आहेत? कोठे असतात? तू त्यांना कधी भेटली आहेस का? त्या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरे मिळूनही माझी मात्र त्या नावाविषयीची उत्सुकता कमी होण्यास तयार नव्हती आणि अचानक, ‘फेसबूक’च्या माध्यमातून आमची ओळख झाली! पण एकदा ओळख झाल्यावर मी राऊतसरांशी इतकी वर्षें साठून राहिलेले किती आणि काय काय बोलले ते मला आठवतदेखील नाही.

गझलेचा परिचय मला मी डोळ्यांनी वाचलेल्या अक्षरांपेक्षा आईच्या तोंडून ऐकलेल्या शब्दांमधून आधी झाला. तिचे संपूर्ण आयुष्य किती खडतर आणि किती संकटांतून गेले! त्या प्रत्येक क्षणी तिला गझलेच्या शब्दांनीच बळ दिले. जणू तिचे स्वत:चे प्रतिबिंब समोर दिसावे आणि अचानक तिच्या एकटेपणात कोणीतरी भागीदार म्हणून यावे, तसे काहीतरी घडले असावे गझलेमुळे तिच्या बाबतीत.