आमची जुनी पिढी भाग्यवानच म्हणावी लागेल! आम्ही चिमण्यांना अंगणात दाणे वेचताना पाहिले आहे. झाडांवर, रस्त्यांच्या कडांवर, टेलिफोनच्या वायरीवर समूहाने मुक्त विहार करताना, कधी चिवचिवाट तर कधी नुसताच लपंडाव. शाळकरी मुलांना तर चिमण्यांचा फारच लळा असे. बांबूच्या कामटीने टोपली तिरकी उभी करायची. कामटीला दोरी अडकवायची. टोपलीखाली ज्वारी-बाजरीचे दाणे टाकायचे. चिमण्या दाणे वेचत असताना दोरी ओढून टोपली खाली पाडायची. मग हळूच हात घालून एकेक चिमणी बाहेर काढायची व निळ्या, काळ्या, लाल रंगाच्या शाईंनी त्यांचे पंख रंगवायचे. मुलांनी त्यांची त्यांची चिमणी रंगानुसार ठरवायची व चिमण्यांना उडवून द्यायचे. आमचा हा खेळ थोडासा विक्षिप्त वाटत असला तरी त्यात चिमण्यांचा घातपात हा हेतू नव्हता. मुलांचे मानस चिमण्यांशी जवळीक साधण्याचे असायचे. चिमण्या हा आमच्या बाल जीवनाचा अविभाज्य घटकच होता म्हणा ना!

पूर्वी, अंगणात वाळवणे घातलेली असायची. धान्य निवडताना त्यातील अळ्या लिलया बाहेर फेकल्या जात. चिमण्या त्या वेचून फस्त करत. वळचणीला घरटे करून राहणाऱ्या चिमण्यांना अळ्या, कीडे, पाली इत्यादी खाद्य भरपूर उपलब्ध असायचे. चिमण्यांना सूर्यप्रकाश, पाणी आणि माती अंगावर घेण्यास खूप आवडे. शहरात सिमेंट काँक्रिटचे जंगल उभे राहिल्यामुळे त्यांचा निवाराच नष्ट झाला आहे. त्या बेघर झाल्या आहेत. मोबाईल टॉवर्सच्या किरणोत्सर्गामुळे आणि कावळे व कबुतरे यांच्या सुळसुळाटाने तो चिमुकला जीव बेघर होऊन परागंदा झाला.

खूप मोठे पंख, लांब मान, डोके व मान यांच्या पुढील भागावर छोट्या गाठी आणि गळ्याखाली सुरुकुतलेली व लोंबणारी कातडी असलेला गिधाड हा कुरूप पक्षी पाहून वा ऐकून माहीत असतो. गिधाड म्हणजे जटायू. ते मानवी आरोग्यासाठी अतुलनीय कार्य करत असते. गिधाड अर्थात जटायूची गगनभरारी मात्र सद्यकाळात दुर्मीळ झाली आहे.

मृत प्राण्यांचे सडलेले मांस हे गिधाडांचे मुख्य अन्न आहे. बाकदार टोक असलेली त्यांची चोच सांडशीप्रमाणे विशिष्ट रचनेची असते. त्यामुळे ते पक्षी कुजलेल्या मांसाचा फडशा क्षणार्धात पाडू शकतात. तो निसर्गातील ‘सफाई कामगार’ म्हणूनच ओळखला जातो.  गिधाडे मृत प्राण्यांचे शरीर फुगून फुटेपर्यंत वाट पाहतात. गिधाडे फक्त मेलेली जनावरे किंवा माणसे यांची मृत शरीरे खातात. गिधाड हे नाव ऐकल्यावर मानवी मनात किळसवाणे विचार येतात, त्याचे कारण म्हणजे त्यांची खाण्याची, विचित्र आणि विक्षिप्त पद्धत.

तणमोरांची संख्या जगभरात साधारणत: फक्त बाराशेच्या आसपास आहे. मात्र, त्या नामशेष होत जाणा-या पक्ष्यांना वाचवण्यासाठी महाराष्ट्रात पट्टीचे शिकारी गणले गेलेले फासेपारधीच पुढे सरसावले आहेत! ‘वडाळा’ नावाचा फासेपारधी जमातीचा तांडा अकोला जिल्ह्यातील बार्शी-टाकळी तालुक्यात आहे. त्या तांड्यावरील फासेपारधी हिंमतराव पवार व कुलदीप राठोड हे ‘संवेदना’ संस्थेच्या मदतीने तणमोर संवर्धनाचे काम करत आहेत. त्यांनी तणमोरांच्या सुरक्षिततेकरता शिबिरे, कार्यशाळा यांच्या माध्यमातून तांड्यावर प्रबोधनास सुरुवात केली. त्यामुळे लोकांमध्ये निसर्गचक्राबद्दल जाणीव-जागृती झाली आहे. त्यामुळेच लोक तणमोर नजरेस येताच त्याची शिकार करण्याऐवजी हिंमतराव, कुलदीप यांना किंवा ‘संवेदना’ यांपैकी कोणाला तरी कळवतात. अकोला व वाशीम जिल्ह्यांत तणमोरांचे वास्तव्य आहे. अतिदुर्मीळ होत चाललेल्या तणमोर पक्ष्याच्या संवर्धनासाठी वेगवेगळ्या संस्था व लोक यांच्याकडून प्रयत्न सुरू आहेत. कसारखेडा, जणूना, मोरळ व काजळेश्वर या भागांत ते विशेष जाणवतात. वडाळा तांड्याची लोकवस्ती साडेतीनशे आहे. तेथे फासेपारध्यांकडून तणमोरांच्या घरट्यांचे संरक्षण केले जाते. तणमोर संवर्धनाच्या कामात ‘संवेदना’ संस्थेचे संस्थापक कौस्तुभ पांढरीपांडे, फासेपारधी समूहाचे कुलदीप राठोड व हिंमतराव पवार हे मार्गदर्शन करतात.

दत्ता उगावकर हे निफाडच्या माणकेश्वर वाचनालयाचे चिटणीस न्या. महादेव गोविंद रानडे यांच्या स्मारकाचे कर्ते! पण त्यांची खरी ओळख ही पक्षीमित्र आणि पक्षीनिरीक्षक अशी आहे. त्यांची पक्ष्यांशी मैत्री कशी आहे हे त्यांच्या निफाडमधील राहत्या घरी समजते. त्यांच्या हॉलमध्ये दोन भिंतींवर सर्वत्र पक्ष्यांचे साम्राज्य आहे. त्यामध्येच डॉक्टर सलीम अली यांचा छान फोटो आहे!

माळढोक पक्ष्‍याचे नाव पहिल्यांदा कानावरून गेले तेव्हा वर्तमानपत्रांमध्ये आणि साप्ताहिकांमध्ये त्याचे ग्लॅमर तयार झाले नव्हते. त्यामुळे ते नाव ऐकले तेव्हा मन कोरे होते. एक तर नाव असे तिरपागडे. चित्र पाहिले तर शहामृगासारखे. महाराष्ट्रातील खेडेगावात 'ढोक नंबर'चा अर्थ सगळ्यात पाठीमागचा नंबर आणि माळ म्हणजे उघडी, पडीक जमीन. त्यावरून मी अर्थ काढला, की माळावरच्या प्राणी-पक्ष्यांमध्ये ज्याचा विचार कदाचित सगळ्यात शेवटी करतात तो माळढोक. ‘ग्रीन ऑस्कर’ने सन्मानित झालेला माझा जुना मित्र डॉ. प्रमोद पाटील माळढोकचा अभ्यास करत होता. त्याचे सारखे ‘माळढोक, माळढोक’ चालायचे, म्हणून आम्‍ही त्यालाही त्याच नावाने हाक मारायचो. माझे माळढोकविषयीचे अगाध ज्ञान त्याला सांगितल्यावर त्याच्या स्वभावाप्रमाणे तो माझे बौद्धिक घ्यायला बसला आणि माळढोक हळुहळू कळायला लागला. तसेही माळढोकच्या राहण्याच्या म्हणजे अधिवासाच्या कोंडीमुळे तो प्रदर्शनात ठेवण्यापुरताच उरेल की काय अशी परिस्थिती निर्माण झाली आहे हेदेखील समजले.

भारतात दुर्मिळ प्रजातींचे जिवंत ठेवून जतन करण्यापेक्षा पेंढा भरून जतन करण्याला जास्त मार्केट आहे, त्यामुळे माळढोक अजून असेतोवर त्याचे हवे नको समजून घ्यायला पाहिजे.

सोलापूर जिल्ह्यातील बराच भूभाग ओसाड व माळरानी आहे. शिवाय नद्या व ओढे तसेच तळी मुबलक आहेत. जिल्ह्यात सुमारे शंभरएक किलोमीटरपेक्षा अधिक लांब वाहणारी भीमा, सीना, माण व बोरी या प्रमुख नद्यांसह अनेक उपनद्यांचे काठ स्थलांतरित पक्ष्यांना हिवाळ्यात आकर्षित करत असतात. लहानमोठे ओढेही विपुल प्रमाणात जिल्ह्याच्या भौगोलिक परिस्थितीत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. जिल्ह्यातील एकूण सहा मध्यम जलप्रकल्प व एकावन्न लघुजलप्रकल्पांतील पाणस्थळे स्थलांतरित पक्ष्यांना नंदनवन ठरले आहेत. अपूर्व भौगोलिक स्थिती लाभलेल्या सोलापूर परिसरात हिवाळ्यात अनेक प्रकारचे स्थलांतरित पक्षी दरवर्षी न चुकता हजेरी लावतात. त्यामुळे जिल्हा पक्षी वैभवाने नटलेला आहे.

जंगलातून वाट फुटेल तिकडे भटकणे; निसर्गाचे - त्यातील प्राणी-पक्षी-वनस्पती यांचे निरीक्षण करणे; हिमालय कुमाऊंच्या टेकड्या-लेह-लडाख अशा ठिकाणी ट्रेकला जाणे, बाईकवरूनही अनेक सफरी करणे, निसर्गातील विविध पक्ष्यांचे -निसर्गाचे फोटो काढणे हे ऋतुराजचे पॅशन आहे आणि तेच त्याचे करिअर आहे. ऋतुराज जेमतेम तिशीच्या आसपासचा, त्याला वन्यजीवांविषयी लहानपणापासून प्रेम व आवड. ऋतुराज हा ठाणे जिल्ह्यातील बदलापूरचा. तो पारंपरिक खेळांमध्ये कधी रमला नाही. त्याला जंगलातील डोंगरवाटा खुणावत असायच्या. तो मैलोन् मैल जंगलवाटा तुडवताना तहानभूक विसरून जायचा. तो पक्षिनिरीक्षण करणे, आवाजावरून पक्ष्यांना ओळखणे अशा गोष्टींत रमू लागला.