आरे वसाहतीमधील झाडे आणि मुंबई मेट्रोची कारशेड यांवरून मुंबईकरांमध्ये दोन तट पडून गेले काही आठवडे चांगलीच जुंपली होती. काही लोकांनी उच्च न्यायालयात तीन-चार मुद्दे घेऊन जनहित याचिका दाखल केल्या होत्या. एका गटाचा दावा आरे हे वनक्षेत्र असल्याचा होता, दुसऱ्या गटाची तक्रार तेथील आदिवासी लोकांच्या जीवनावर हल्ला होत असल्याची होती; तिसऱ्या गटाचे म्हणणे महापालिकेच्या ‘वृक्ष समिती’ने झाडे तोडण्यासाठी दिलेली परवानगी बेकायदेशीर असल्याचे होते. कोर्टातील त्या विवादाच्या बातम्या वाचून, टीव्हीवरील चर्चा आणि तोडलेल्या झाडांची दृश्ये बघून, काही मुंबईकरांना ‘आरे’मधील मेट्रोची कारशेड दुसरीकडे हलवावी असे वाटले. उच्च न्यायालयाने त्या सर्व गदारोळाची दखल घेत सलगपणे सर्व याचिका ऐकून शेवटी, झाडेतोड करण्याला हरकत नसल्याचा निकाल शुक्रवारी, 4 ऑक्टोबर 2019 ला दिला. त्या पाठीमागे व्यापक सार्वजनिक हिताचा विचार होता. ‘मुंबई मेट्रो रेल्वे कॉर्पोरेशन’ने त्यांची कार्यतत्परता, त्याच रात्री आवश्यक ती झाडे कापून सिद्ध केली. सर्वोच्च न्यायालयाने वृक्षतोडीला स्थगिती देण्याचा प्रश्न निकाली काढला. मलाही मेट्रो कारशेडचे काम काळजीपूर्वक नियोजन करून घेतलेल्या निर्णयाप्रमाणे मार्गी लागले म्हणून बरे वाटले.  

करंजाळे गाव माळशेज घाटाच्या सुरुवातीला, निसर्गाच्या सानिध्यात वसले आहे. चहुबाजूंना हिरवे हिरवे डोंगर, विशाल धरणाचा सहवास आणि त्या सर्वांना छेदत जाणारा नगर-मुंबई महामार्ग... त्या महामार्गाला लागून, करंजाळे गावची छोटीशी शाळा आहे. शाळा दिसण्यास एकदम मनमोहक आहे. कौलारू इमारतीसमोर छोटेसे मैदान आहे. इमारतीच्या भोवताली सुरेख ‘वॉल कंपाऊड’ आहे. त्याला खेटून गुलमोहर, सुबाभळ आणि अशोक यांची झाडे आहेत.

चांदागडला प्राचीन काळापासून घनदाट जंगले होती. त्या जंगलात राहणाऱ्या आदिवासींचा 'तारू' नावाचा राजा होता. त्या जंगलात अनेक जंगली जनावरे होती. त्यामध्ये वाघ हा प्रमुख होता. वाघाचा फार त्रास त्या परिसरात राहणाऱ्या आदिवासींना; तसेच, इतर लोकांना होत असे. वाघाचा अचानक सामना होऊन आदिवासींचे जीव जात असत. तारु हा राजा पराक्रमी होता. तो नरभक्षक वाघांना ठार करू शकत असे. तारू राजाला वनौषधींचीही माहिती होती. तो जखमी झालेल्या लोकांवर उपचार करत असे. म्हणून, परिसरात राहणारे आदिवासी राजाला तारणहार, तारणारा म्हणजेच तारुबा असे म्हणत आणि त्याला देव मानत. कालांतराने, तारुबाचा अपभ्रंश होऊन तारोबा आणि पुढे, तो परिसर 'ताडोबा' म्हणून नावारूपास आला. 'तारू' राजा लोकांचे जीव वाचवताना ताडोबात असलेल्या तलावाकाठी वाघाशी झुंज देतानाच मरण पावला. आदिवासींनी ज्या ठिकाणी राजा वाघाशी झुंज देऊन मरण पावला त्या तलावाकाठी राजाची समाधी आणि मंदिर अशा वास्तू बांधल्या. त्या मंदिराला 'ताडोबादेव मंदिर' म्हणतात.

वसई शहरात कबूतरांचा उपद्रव वाढीस लागल्याने श्वसनाचे विकार, दमा यांसारख्या आजारांपासून काही रुग्ण त्रस्त आहेत. कबूतरांच्या विष्ठेपासून ‘हायपर सेन्सिटिव्हिटी न्यूमोनिया’ हा आजार होत असल्याचे पालिकेच्या वैद्यकीय तज्ज्ञांचे मत आहे. त्यामुळे वसई-विरार महापालिकेने त्या रोगाची माहिती नागरिकांना देणारे फलक शहरात सर्वत्र लावून कबूतरांपासून सावधानतेचा इशारा दिला आहे. कबूतरांना खाद्यपदार्थ घातल्यास दंडात्मक कारवाईचा इशाराही दिला आहे. नागरिकांच्या आरोग्याची काळजी घेणे ही जबाबदारी पालिकेची असल्याने पालिकेची ही कारवाई उचितच आहे. परंतु, प्राणिमित्रांनी पालिकेच्या त्या इशाऱ्याला आक्षेप घेतला आहे.

‘सातभाई’ हे एखाद्या पडेल हिंदी चित्रपटाचे नाव नाही तर ते एका पक्ष्याचे नाव आहे. इंग्रजीत त्याला कॉमन बॅबलर असे म्हणतात. सातभाईंना इंग्रजीत ‘सेव्हन सिस्टर्स’ असेही नाव आहे.

हिंदी सिनेमाच्या सुरुवातीच्या काळात चित्रपटाची कथा दोन भावांवर आधारलेली असे. पुढे ‘राम और शाम’, ‘सीता और गीता’ अशा जुळे भाऊ वा बहिणींच्या चित्रपटांची लाट आली. तर ‘अमर, अकबर, अँथनी’च्या जोरदार यशानंतर तीन भावांच्या कथेच्या फ़ॉर्म्युल्याची चलती सुरु झाली. त्यानंतर एकदम ‘सत्ते पे सत्ता’ हा सात भावांवर आधारित चित्रपट निघाला. मात्र तो अपेक्षेप्रमाणे चालला तर नाहीच, पण चांगला आपटला. त्यामुळे एक गोष्ट चांगली झाली. हिंदी चित्रपटातील भावांच्या वाढत्या संख्येवर नियंत्रण आले.

सातभाई हा पक्षी शहरात भरवस्तीत सहसा आढळत नसला तरी शहराच्या सीमेवरील माळरानावर आणि रानावनांत कायम दिसतो. सातभाई जमिनीवरील पालापाचोळा उसकटून त्यातील कीटक खातो. तो जमिनीपासून थोड्या उंचीवर अगदी जिवावर आल्यासारखे उडतो. सातभाई पक्षी नेहमी थव्याने हिंडतात. त्यांच्या थव्याची संख्या सात ते बारापर्यंत असते. थव्यांची संख्या नेहमी सातच असते असे नाही, परंतु बहुतेक वेळा तेवढी असते. म्हणून त्याचे नाव पडले सातभाई.

आमची जुनी पिढी भाग्यवानच म्हणावी लागेल! आम्ही चिमण्यांना अंगणात दाणे वेचताना पाहिले आहे. झाडांवर, रस्त्यांच्या कडांवर, टेलिफोनच्या वायरीवर समूहाने मुक्त विहार करताना, कधी चिवचिवाट तर कधी नुसताच लपंडाव. शाळकरी मुलांना तर चिमण्यांचा फारच लळा असे. बांबूच्या कामटीने टोपली तिरकी उभी करायची. कामटीला दोरी अडकवायची. टोपलीखाली ज्वारी-बाजरीचे दाणे टाकायचे. चिमण्या दाणे वेचत असताना दोरी ओढून टोपली खाली पाडायची. मग हळूच हात घालून एकेक चिमणी बाहेर काढायची व निळ्या, काळ्या, लाल रंगाच्या शाईंनी त्यांचे पंख रंगवायचे. मुलांनी त्यांची त्यांची चिमणी रंगानुसार ठरवायची व चिमण्यांना उडवून द्यायचे. आमचा हा खेळ थोडासा विक्षिप्त वाटत असला तरी त्यात चिमण्यांचा घातपात हा हेतू नव्हता. मुलांचे मानस चिमण्यांशी जवळीक साधण्याचे असायचे. चिमण्या हा आमच्या बाल जीवनाचा अविभाज्य घटकच होता म्हणा ना!

पूर्वी, अंगणात वाळवणे घातलेली असायची. धान्य निवडताना त्यातील अळ्या लिलया बाहेर फेकल्या जात. चिमण्या त्या वेचून फस्त करत. वळचणीला घरटे करून राहणाऱ्या चिमण्यांना अळ्या, कीडे, पाली इत्यादी खाद्य भरपूर उपलब्ध असायचे. चिमण्यांना सूर्यप्रकाश, पाणी आणि माती अंगावर घेण्यास खूप आवडे. शहरात सिमेंट काँक्रिटचे जंगल उभे राहिल्यामुळे त्यांचा निवाराच नष्ट झाला आहे. त्या बेघर झाल्या आहेत. मोबाईल टॉवर्सच्या किरणोत्सर्गामुळे आणि कावळे व कबुतरे यांच्या सुळसुळाटाने तो चिमुकला जीव बेघर होऊन परागंदा झाला.

खूप मोठे पंख, लांब मान, डोके व मान यांच्या पुढील भागावर छोट्या गाठी आणि गळ्याखाली सुरुकुतलेली व लोंबणारी कातडी असलेला गिधाड हा कुरूप पक्षी पाहून वा ऐकून माहीत असतो. गिधाड म्हणजे जटायू. ते मानवी आरोग्यासाठी अतुलनीय कार्य करत असते. गिधाड अर्थात जटायूची गगनभरारी मात्र सद्यकाळात दुर्मीळ झाली आहे.

मृत प्राण्यांचे सडलेले मांस हे गिधाडांचे मुख्य अन्न आहे. बाकदार टोक असलेली त्यांची चोच सांडशीप्रमाणे विशिष्ट रचनेची असते. त्यामुळे ते पक्षी कुजलेल्या मांसाचा फडशा क्षणार्धात पाडू शकतात. तो निसर्गातील ‘सफाई कामगार’ म्हणूनच ओळखला जातो.  गिधाडे मृत प्राण्यांचे शरीर फुगून फुटेपर्यंत वाट पाहतात. गिधाडे फक्त मेलेली जनावरे किंवा माणसे यांची मृत शरीरे खातात. गिधाड हे नाव ऐकल्यावर मानवी मनात किळसवाणे विचार येतात, त्याचे कारण म्हणजे त्यांची खाण्याची, विचित्र आणि विक्षिप्त पद्धत.

तणमोरांची संख्या जगभरात साधारणत: फक्त बाराशेच्या आसपास आहे. मात्र, त्या नामशेष होत जाणा-या पक्ष्यांना वाचवण्यासाठी महाराष्ट्रात पट्टीचे शिकारी गणले गेलेले फासेपारधीच पुढे सरसावले आहेत! ‘वडाळा’ नावाचा फासेपारधी जमातीचा तांडा अकोला जिल्ह्यातील बार्शी-टाकळी तालुक्यात आहे. त्या तांड्यावरील फासेपारधी हिंमतराव पवार व कुलदीप राठोड हे ‘संवेदना’ संस्थेच्या मदतीने तणमोर संवर्धनाचे काम करत आहेत. त्यांनी तणमोरांच्या सुरक्षिततेकरता शिबिरे, कार्यशाळा यांच्या माध्यमातून तांड्यावर प्रबोधनास सुरुवात केली. त्यामुळे लोकांमध्ये निसर्गचक्राबद्दल जाणीव-जागृती झाली आहे. त्यामुळेच लोक तणमोर नजरेस येताच त्याची शिकार करण्याऐवजी हिंमतराव, कुलदीप यांना किंवा ‘संवेदना’ यांपैकी कोणाला तरी कळवतात. अकोला व वाशीम जिल्ह्यांत तणमोरांचे वास्तव्य आहे. अतिदुर्मीळ होत चाललेल्या तणमोर पक्ष्याच्या संवर्धनासाठी वेगवेगळ्या संस्था व लोक यांच्याकडून प्रयत्न सुरू आहेत. कसारखेडा, जणूना, मोरळ व काजळेश्वर या भागांत ते विशेष जाणवतात. वडाळा तांड्याची लोकवस्ती साडेतीनशे आहे. तेथे फासेपारध्यांकडून तणमोरांच्या घरट्यांचे संरक्षण केले जाते. तणमोर संवर्धनाच्या कामात ‘संवेदना’ संस्थेचे संस्थापक कौस्तुभ पांढरीपांडे, फासेपारधी समूहाचे कुलदीप राठोड व हिंमतराव पवार हे मार्गदर्शन करतात.

दत्ता उगावकर हे निफाडच्या माणकेश्वर वाचनालयाचे चिटणीस न्या. महादेव गोविंद रानडे यांच्या स्मारकाचे कर्ते! पण त्यांची खरी ओळख ही पक्षीमित्र आणि पक्षीनिरीक्षक अशी आहे. त्यांची पक्ष्यांशी मैत्री कशी आहे हे त्यांच्या निफाडमधील राहत्या घरी समजते. त्यांच्या हॉलमध्ये दोन भिंतींवर सर्वत्र पक्ष्यांचे साम्राज्य आहे. त्यामध्येच डॉक्टर सलीम अली यांचा छान फोटो आहे!

माळढोक पक्ष्‍याचे नाव पहिल्यांदा कानावरून गेले तेव्हा वर्तमानपत्रांमध्ये आणि साप्ताहिकांमध्ये त्याचे ग्लॅमर तयार झाले नव्हते. त्यामुळे ते नाव ऐकले तेव्हा मन कोरे होते. एक तर नाव असे तिरपागडे. चित्र पाहिले तर शहामृगासारखे. महाराष्ट्रातील खेडेगावात 'ढोक नंबर'चा अर्थ सगळ्यात पाठीमागचा नंबर आणि माळ म्हणजे उघडी, पडीक जमीन. त्यावरून मी अर्थ काढला, की माळावरच्या प्राणी-पक्ष्यांमध्ये ज्याचा विचार कदाचित सगळ्यात शेवटी करतात तो माळढोक. ‘ग्रीन ऑस्कर’ने सन्मानित झालेला माझा जुना मित्र डॉ. प्रमोद पाटील माळढोकचा अभ्यास करत होता. त्याचे सारखे ‘माळढोक, माळढोक’ चालायचे, म्हणून आम्‍ही त्यालाही त्याच नावाने हाक मारायचो. माझे माळढोकविषयीचे अगाध ज्ञान त्याला सांगितल्यावर त्याच्या स्वभावाप्रमाणे तो माझे बौद्धिक घ्यायला बसला आणि माळढोक हळुहळू कळायला लागला. तसेही माळढोकच्या राहण्याच्या म्हणजे अधिवासाच्या कोंडीमुळे तो प्रदर्शनात ठेवण्यापुरताच उरेल की काय अशी परिस्थिती निर्माण झाली आहे हेदेखील समजले.

भारतात दुर्मिळ प्रजातींचे जिवंत ठेवून जतन करण्यापेक्षा पेंढा भरून जतन करण्याला जास्त मार्केट आहे, त्यामुळे माळढोक अजून असेतोवर त्याचे हवे नको समजून घ्यायला पाहिजे.