अस्वलाला मराठीत भालू, रीस, नडघ, भल्ल, रिछ, तिसळ अशी नावे आहेत. संस्कृतमध्ये ऋक्ष म्हणजे अस्वल. त्याशिवाय अस्वल चालताना मागे वळून पाहते, म्हणून पृष्ठदृष्टिक; चिडले, की भयंकर ओरडते म्हणून दुर्घोष; तर त्याचे केस लांब व दाट असतात म्हणून दीर्घकेश अशीही नावे आहेत.

अस्वल हा गलिच्छ, ओंगळवाणा आणि क्रूर प्राणी आहे. तो सस्तन प्राणी जगाच्या बहुतेक सर्व भागांत आढळतो.

अस्वलाला लॅटिनमध्ये उर्सुस म्हणतात. संस्कृत ऋक्ष शब्दाशी लॅटिन उर्सुस शब्दाचे साम्य आढळते. कारण दोन्हींचा अर्थ उत्तरेकडील असा आहे. अस्वल हा उत्तर गोलार्धातील उत्तरतम प्रांतातील प्राणी असून नंतर तो दक्षिणेच्या उष्ण कटिबंधापर्यंत पोचला. शरीरावरील दाट केसांमुळे मुळात तो थंड प्रदेशात राहण्याच्याच लायकीचा, तरीही त्याने उष्ण कटिबंधातील वातावरणाशी जुळवून घेतले हे विशेष.

ऋक्ष आणि उर्सुस यांच्यात आणखी एक साम्य आढळते. ऋक्ष म्हणजे सप्तर्षी नक्षत्र असाही अर्थ आहे. सप्तर्षी नक्षत्राला पाश्चात्यांत ‘दि ग्रेट बिअर’ किंवा ‘उर्सा मेजर’ असे म्हणतात. दोन्हींचाही अर्थ मोठे अस्वल असाच आहे.

ऋक्ष शब्दाचे ध्वन्यात्मक रूपांतर होऊन अच्छ शब्द अस्तित्वात आला. भल्ल हा शब्दसुद्धा नंतरचा. अच्छभल्ल हा सामासिक शब्द अस्वलवाचक आहे. तो पाली व अर्धमागधी वाङ्मयात आढळतो. अच्छभल्लचे मराठी रूप म्हणजे अस्वल.

अजगर हा शब्द ‘अजागर’ ह्या संस्कृत शब्दावरून तयार झाला आहे. अजागर म्हणजे जो जागत नाही तो, असा त्याचा अर्थ आहे. अजगराला संस्कृतमध्ये अजागर असे म्हणतात. सतत सुस्त असणाऱ्या अजगराला किती समर्पक नाव आहे!

अजगर ह्या सरिसृप वर्गातील प्राण्याबद्दल सर्वांच्या मनात भीतीयुक्त कुतूहल असते. अजगर प्राणी संग्रहालयात किंवा दूरदर्शनच्या वाहिन्यांवर हमखास बघण्यास मिळतो. सर्व सापांप्रमाणे अजगरदेखील त्याचे भक्ष्य संपूर्ण गिळतो. अजगराला लचके तोडण्याचे, चर्वण करण्याचे असे वेगवेगळे दात नसतात. तसेच, त्याचा वरचा आणि खालचा जबडा सैलसर अस्थिबंधनांनी जोडलेला असतो. त्यामुळे तो काटकोनात आ वासू शकतो. म्हणूनच तो ससा, भेकर, हरीण असे लहान-मोठे प्राणी सहज गिळू शकतो.

अजगर हा प्राणी शीत रक्ताचा आहे. त्याच्या चयापचयाचा वेगही कमी असतो. त्याला शरीर सतत उष्ण राखण्याची आवश्यकता नसल्यामुऴे ऊर्जाही कमी लागते. ह्या सर्वांमुळे अजगराने एकदा भक्ष्य गिळले, की त्याला अनेक दिवस काही खाल्ले नाही तरी चालते. त्या काळात तो सुस्तावतो. माणसालाही पोटभर मिष्टान्न भोजन केले, की तशीच सुस्ती येते. ‘अरे परांजप्या, जागा आहेस का झाला तुझा अजगर.’ असे पुलंनी ‘अंतू बरवा’ या व्यक्तिचित्रात्मक लेखात लिहून ठेवले आहे.

-  उमेश करंबेळकर

(‘राजहंस ग्रंथवेध’ वरून उद्धृत)

सजल कुलकर्णी गाई-गुरांविषयी काम करतो. त्याची केंद्र सरकारात स्वतंत्र पशुमंत्री असावा अशी मागणी आहे. सजलची नाळ तो ज्या सामाजिक प्रश्नाला भिडू पाहतोय त्या गाईगुरांच्या समाजाशी जुळली आहे. सजल आहे बायोटेक्नोलॉजीचा पदवीधर. त्या पठ्ठ्याला लहानपणापासून जनावरांसोबत खेळण्याचा नाद. सजल सांगतो, “मी गोठ्यात खेळलो, तेथेच लहानाचा मोठा झालो, शाळेतसुद्धा म्हशीवर बसून गेलो. एवढेच काय, पण आईची नागपूरहून भंडाऱ्यास बदली झाली तेव्हा आमच्याकडे गुरे नव्हती, तर मी आमच्या गवळ्याच्या घरी जाऊन त्याच्या गोठ्यात खेळायचो.” म्हणूनच सजल मुक्या जनावरांप्रती सहवेदना बाळगून आहे. त्याला माणसाच्या आयुष्यातील पाळीव जनावरांचे स्थान काय आहे याची जाणीव आहे. सजलला बायोटेक्नोलॉजीचा पदवीधर झाल्यानंतर देखील माणसाच्या आयुष्यातील बायो-लॉजिक कळते!

कल्याणचे 'दत्ता बोंबे' यांची सर्पमित्र म्हणून ख्याती आहे. ते लहानपणापासून मासे पकडण्याचे शौकिन होते. ते यशस्वी गिर्यारोहकसुद्धा आहेत. त्यांनी स्वत: अनेक ठिकाणी गिर्यारोहण केले आहे आणि इतरांनादेखील गिर्यारोहणाचे धडे दिले आहेत. त्यांनी त्यांचे आयुष्य पर्यावरण संरक्षण आणि संवर्धन यासाठी खर्च केले असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही. त्यांनी पशुपक्ष्यांना राहण्यासाठी; तसेच पर्यावरणाचे संवर्धन व संरक्षण यांसाठी अनेक ठिकाणी रानटी झाडांची लागवड केली. ते तशीच प्रेरणा इतरांना देत असतात. त्यांचा हा अट्टाहास निसर्गातील अन्नसाखळी कायम राहवी म्हणून असतो. 
ते भारत सरकारच्या अंबरनाथ येथील ‘ऑर्डनन्स फॅक्टरी’मध्ये अग्निशामक विभागात नोकरी करतात. बोंबे यांना विषारी आणि बिनविषारी अशा सर्व प्रकारच्या सर्पांची इत्थंभूत माहिती आहे. ते सर्प पकडत असताना सापांप्रमाणे स्वतःचीही काळजी घेतात. त्यांच्याकडे आवश्यक असणारे चिमटे, काट्या, टॉर्च अशी साधने उपलब्ध आहेत.
त्यांनी कल्याण ते शिर्डी व शिर्डी ते कल्याण असा पाचशेआठ किलोमीटरचा प्रवास सायकलवरून केला आहे. ती सायकल मोहीम ‘कल्याण अग्निशामक दल’ आणि ‘ऑर्डनन्स फॅक्टरी फायर ब्रिगेड’ यांनी आयोजित केली होती. दत्ता बोंबे यांनी जानेवारी १९९६ मध्ये पर्यावरण विषय घेऊन कल्याण ते गोवा व गोवा ते कल्याण सायकल मोहिमेचे नेतृत्व केले होते. त्यांना पर्यावरण मंत्री गणेश नाईक यांच्या हस्ते पुरस्कार देण्यात आला.

नगर जिल्‍ह्याच्‍या पश्चिम घाटातील सांदण दरी हा एक आगळावेगळा भू-आकार आहे. ती त्‍या प्रकारची भारतातील एकमेव तर आशिया खंडातील क्रमांक दोनची दरी समजली जाते. तशी पाटी ‘महाराष्ट्र वनविभागा’ने तेथे लावली आहे. परंतु दऱ्यांचे नंबर वन-नंबर टू वेगवेगळ्या प्रकारे – म्हणजे लांबी, रुंदी, खोली अशा – वर्णन केले जातात व त्यांवरून दरीची भव्यता लक्षात येते, इतपतच नंबराचे महत्त्व. जमिनीला पडलेली दीड किलोमीटर लांबीची मोठी घळ म्‍हणजे ती सांदण दरी. स्वाभाविकच, सांदण दरीची लांबी पंधराशे मीटर असून रुंदी दरीच्या बाजूला पन्‍नास मीटर तर उगमाच्या बाजूला चार मीटर इतकी आहे. दरीची खोली अंदाजे शंभर ते दीडशे मीटर असावी. ती दरी एवढी अरूंद आहे, की दरीत काही ठिकाणी सूर्यप्रकाशदेखील पोचत नाही. दरीला 'सांदण' या नावाने ओळखले जाते, त्‍याचे कारण त्‍या दरीचा आकार - तेथे जणू दोन डोंगरांचे कडे एकमेकांना सांधले (जोडले) जातात. तसे दृश्‍य तेथे दिसते. दोन उंच कडे एकमेकांच्या जवळ आणून ठेवलेले दिसतात. सांदण दरीचे स्‍वरूप पाहून ती दरी कशी तयार झाली असावी हा प्रश्‍न थक्क करतो. ती दरी प्रस्तरभंगामुळे किंवा प्रचंड झिजेमुळे तयार झाली असावी असा तर्क आहे. दरी ‘बसॉल्‍ट’ खडकासारख्‍या ‘हार्ड रॉक’पासून तयार झाली आहे.

पाल, सरडा, घोयरा यांसारख्या सरपटणाऱ्या प्राण्यांशी घोरपडीचे नाते जवळचे आहे. तिला सरड्याची थोरली बहीणच म्हणायची! घोरपडीला इंग्रजीत ‘मॉनिटर लिझार्ड’ असेच म्हणतात. व्हॅरॅनस बेंगॉलेन्सिस (बेंगॉल मॉनिटर) ही घोरपडीची जात भारतात जवळजवळ सर्वत्र आढळते.

तानाजीच्या ऐतिहासिक घोरपडीचे नाव ‘यशवंती’ होते. मावळे तिच्या साहाय्याने सिंहगड चढले, असे म्हणतात. त्यातील सत्याचा भाग किती, हा प्रश्न बाजूला ठेवला तरी कातळाला किंवा जमिनीला घट्ट चिकटून राहण्याचा गुण घोरपडीत असतो. घोरपड तिच्‍या नखांनी खडकसदृश्‍य कठिण भागास घट्ट धरून राहू शकते. म्हणून पूर्वीच्‍या काळी किल्ल्यांवर, अथवा उंच भूस्‍तरांवर चढताना घोरपडीच्‍या कमरेस दोर बांधून तिचा चढाईसाठी उपयोग करून घेत होते. एखाद्या बिळात किंवा कडेकपारीत लपलेली घोरपड तिचे अंग फुगवते, तेव्हा तिला तेथून ओढून बाहेर काढणे अतिशय कठीण असते.

तिच्या ह्या गुणधर्मामुळे घोरपडीला ‘चिकटा’ असेही म्हणतात. ज्ञानेश्वरीत एका ओवीत, पारधी लोक शिकारीला जाताना जाळे, वागुर, कुत्री, ससाणा, भाले यांबरोबर घोरपडही घेऊन जातात – असे वर्णन आले आहे :

सांगली जिल्ह्यात कराडपासून जवळ कृष्णा नदीच्या खो-यात असलेले सागरेश्वर हे निसर्गरम्य ठिकाण म्हणून प्रसिद्ध आहे. भरपूर पडणारा पाऊस, धुकट वातावरण, वाहणारे गार वारे, हिरवागार परिसर, पक्ष्यांचे कुजन, डोंगरांमधून वाहणारे लहानमोठे झरे असे निसर्गरम्य वातावरण सागरेश्वर परिसरात अनुभवता येते. तेथे सातशे-आठशे वर्षांपूर्वी बांधण्यात आलेल्या प्राचीन मंदिरांचा समूह आहे. त्यात सुमारे एकावन्न मंदिरे असून त्यापैकी सागरेश्वर हे शंकराचे मुख्य मंदिर आहे. तेथे समुद्राच्या कृपेने गंगा वास्‍तव्‍य करते अशी धारणा आहे. त्यावरूनच त्या परिसरास सागरेश्व‍र असे नाव पडले. सागरेश्वर मंदिराचे पुराणात उल्लेख आढळतात.

संडेच्या सुटीचा मूड. मस्त ताणून दिलेली. मोबाईलची ट्रिंग ट्रिंग वाजल्याने साखरझोप डिस्टर्ब झाली. मित्र बोलू लागला. ''फार बोअर झालोय यार. कुठेतरी जंगलात जाऊ भटकायला... येतोस का?'' जंगल हा माझा एकदम विकपॉईंट! झोपेतच मित्राला ग्रीन सिग्नल दिला. उठलो. फटाफट उरकले. गरजेचं सामान घेतले. बाईकला किक मारली. निघालो... कुठे जायचे, ते काही ठरवले नव्हते.

''तू शेकरू पाहिलंस का रे?'' मी मित्राला विचारले. ''नाही यार दोन-तीनदा जाऊनही काही उपयोग झाला नाही. त्याबाबतीत मी फार अनलकी आहे.'' मोर्चा तोलारखिंडीच्या दिशेने वळवला. अकोलेहून दीड तासात तोलारखिंड गाठली. सकाळची वेळ. कोवळे उन पडलेले. निसर्ग मस्त खुललेला. ताजा टवटवीत अनुभव. कोथळे नामक आदिवासी खेड्यात बाईक उभी केली. वाट तुडवायला सुरुवात केली. एव्हाना जंगल जागे झालेले. पाखरांची किलबिल कानाला-मनाला आनंद देते होती. दूरच्या निर्झारांचे गाणे ऐकू येत होते.

घनदाट म्हणावे असे जंगल. झाडांच्या अगणित फांद्या एकात एक गुंतलेल्या. सूर्यप्रकाशाचे कवडसे तेवढे जमिनीवर येत होते. इतक्यात एका हालचालीची चाहूल लागली. आम्ही जागेवर थबकलो. पाहतो तर वानरांची टोळी झाडांच्या फांद्यांना झोके घेत होती. ज्यासाठी आलो होतो ते शेकरू दिसेना. मित्र उतावळा झाला.

आम्ही पावले हळुवार टाकत तोलारकडे चाललो. माळशेज घाटाच्या दिशेने. माणसाची साधी चाहूलही शेकरूच्या लगेच लक्षात येते. इतका तो संवेदनशील आहे.

पंढरपूर हे देशातील प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र. त्या नगरीमध्ये स्वत:चा चरितार्थ छोटे-मोठे व्यवसाय करून चालवणारी अनेक कुटुंबे गेल्या अनेक पिढ्यांपासून राहत आहेत. त्यांपैकी एक आहेत कृष्णाजी पाराजी औसेकर व गोविंद पाराजी औसेकर हे दोघे बंधू. वडिलांपासून त्यांच्याकडे जातिवंत पंढरपुरी म्हशींचे संगोपन चांगल्या पद्धतीने केले जाते. त्यांनी स्वतःचे वेगळे स्थान दूधविक्रीचा व्यवसाय करून सचोटीने निर्माण केले आहे. कृष्णाजी औसेकर यांचा मुलगा अप्पा याने व्यवसायात पुढचे पाऊल टाकले आहे.

औसेकर बंधू पंढरपूर शहरात लोकांच्या घरासमोर म्हैस घेऊन जात आणि लोकांच्या नजरेसमोर म्हशीचे दूध काढून देत. तेथपासून त्या कुटुंबाची व्यावसायायिक यशाची कहाणी आहे. त्यांच्याकडील दूध आता प्लॅस्टिक पिशव्यांत उपलब्ध असते. त्यांची व्यावसायिक इमारत संत तनपुरे महाराज मठाजवळ आहे. त्या इमारतीच्या गाळ्यात दूधविक्री सुरू केली.

अप्पा औसेकर म्हणाले, की पंढरपुरी म्हशींचे व्यवस्थापन म्हशींच्या इतर जातींपेक्षा सोपे आहे. पंढरपुरी म्हशींची रोगप्रतिकार शक्ती चांगली आहे. त्यांचे संगोपन सुक्या तसेच दुय्यम प्रतीच्या चाऱ्यावरही शक्‍य आहे. त्यांच्या दुधाची गुणवत्ता चांगली आहे.

लक्ष लक्ष काजवे... नभोमंडळातील तारकादळच जणू धरतीच्या भेटीला आले आहे! आपल्या चहुबाजूंला पसरलेल्या मिट्ट काळोखाच्या साम्राज्यात 'अग्निशिखा' हे विशेषण सार्थपणाने मिरवणार्‍या काजव्यांचा चमचमाट लयबद्ध सुरू आहे... आपण नि:शब्द!

दरवर्षी मे महिन्याचा शेवटचा पंधरवडा आणि जून महिन्याचा पहिला पंधरवडा या दरम्यानच्या काळात भंडारदरा-घाटघर परिसरातील वृक्षराजीवर काजव्यांची मायावी दुनिया अवतरते. शिखरस्वामिनी कळसुबाईच्या पायथ्याशी वसलेल्या उडदावणे, पांजरे, मुरशेत, भंडारदरा, चिचोंडी, बारी, मुतखेल, कोलटेंभे या आदिवासी खेड्यांच्या शिवारात; तसेच, रंधा धबधब्याजवळ हजारो झाडे लक्षावधी काजव्यांनी लगडली आहेत. हिरडा, बेहडा, सादडा, जांभूळ, आंबा, उंबर अशा निवडक झाडांवर काजव्यांचा बसेरा असतो. ज्या झाडांवर काजव्यांची काही क्षणांची का होईना 'वस्ती' असते, ती झाडे 'ख्रिसमस ट्री'सारखी सजून जातात. झाडांच्या खोडांवर, फांद्यांवर, पानांवर अगणित काजवे बसलेले असतात; तर अनेक झाडांभोवती पिंगा घालत असतात. त्यांचा चमचमाट सुरू असतो, त्याला लय असते, ताल असतो. काजवे त्यांच्या सुरात प्रकाशफुलांची उधळण करत जीवनगाणे गात असतात. काजव्यांची लुकलुकत होणारी उघडझाप डोळ्यांना सुखावून जाते. पाहणारे कुतूहलमिश्रीत आणि विस्मयचकित मुद्रेने निसर्गाचे अनुपम वैभव भान हरपून पाहातच राहतात.