नागपुरातील स्त्रियांचा वाद्यवृंद!
ती एक गृहिणी. तिला संसारात थोडा वेळ मिळू लागल्यावर तिच्या मनातील गाणे शिकण्याची जुनी उर्मी उफाळून वर आली आणि तिने एक दिवस थेट गाठले, नागपुरातील सर्वात जुने ‘बुटी संगीत महाविद्यालय’! गाण्याच्या वर्गात जागा नव्हती, पण सतारीच्या वर्गात होती. म्हणून तिने सतार शिकण्यास सुरुवात केली. तेथे तिला प्रसिद्ध दिलरुबावादक शुभदा पेंढारकर गुरू म्हणून लाभल्या... ती गृहिणी म्हणजे नंदिनी सहस्रबुद्धे. त्यांनी स्वतःसाठी म्हणून पंचवीस वर्षांपूर्वी सुरू केलेला तो प्रवास अनेक स्त्रियांना बरोबर घेऊन नदीच्या प्रवाहासारखा विस्तारला आहे.
नंदिनी यांनी सतारवादनात ‘अलंकार’पर्यंतचे शिक्षण घेतल्यावर ‘एसएनडीटी (मुंबई)’, येथून एमएची पदवी मिळवली. त्यांना त्यांच्या माहेरून कलेचा वारसा लाभला आहे. नंदिनी या पूर्वाश्रमीच्या सुनीता बापट. त्यांचे श्रीकृष्ण (बाळ) बापट हे वडील जुन्या काळातील छायालेखक. त्यांनी ‘ऊनपाऊस’, ‘अवघाची संसार’, ‘जगाच्या पाठीवर’ या आणि त्या वेळी गाजलेल्या बऱ्याच मराठी चित्रपटांचे छायालेखन केले आहे. नंदिनी यांनी शाळेत असताना दोन वर्षे गाणे शिकून नंतर खेळांवर जास्त लक्ष दिले.
रूपक पवार ह्यांना ‘तबला रूपक’ ह्या नावाने कोणी हाक जरी मारली तरी चालेल असे तेच हसत हसत पण नम्रपणे सांगतात. इतके ते तबला या वाद्याशी एकरूप झालेले आहेत!
मोतीराम बजागे हे भिवंडी तालुक्यातील किरवली या छोट्याशा खेडेगावात राहतात. ते जन्मापासून अंध असल्यामुळे शिक्षण घेऊ शकले नाहीत. त्यामुळे ते घरातच असत. ते घरातील डबे वाजवायचे, ते त्यांना आवडायचे. ती सवय त्यांच्या इतकी अंगवळणी पडली, की डबे वाजवताना ते वेगळी धून पकडू लागले. त्यांचा जन्म १९७४ चा. त्यांचे वय फक्त बेचाळीस आहे. त्यांना डबे वाजवण्याचा छंद वयाच्या सातव्या वर्षांपासून जडला. ते डबे वाजवत असताना त्यांच्या घराशेजारची मुले त्यांच्या जवळ बसू लागली. मुले त्यात रमून जात. मुले म्हणत, “दादा, तू खूप चांगला वाजवतोस.”
जन्मत: अंध असलेल्या मनश्री सोमणची बोटे हार्मोनियम-सिंथेसायझरवर सराईतासारखी चालतात! ती त्या जोडीला गाऊ लागली, की ऐकणारा मनुष्य मंत्रमुग्ध होऊन जातो. गाणे हा मनश्रीचा श्वास आहे. ती कला हे तिचे वैशिष्ट्य तर आहेच, मात्र ती आत्मसात करताना मनश्रीने स्वतःच्या अंपगत्वावर केलेली मात आदर्शवत आहे. तिचा दुर्दम्य आत्मविश्वास तिला वयाच्या चोवीसाव्‍या वर्षातच मोठेपण प्राप्त करून देणारा ठरला आहे.
'ऑर्गन' हे पाश्चात्य संगीतामध्ये सर्वात गुंतागुंतीचे आणि महत्वाचे एक वाद्य. दिसायला सर्वसाधारण आपल्या पायपेटीसारखेच, पण तंत्रज्ञान आणि बांधणी वेगळी असल्याने अधिक नादमाधुर्य निर्माण करणारे. इंग्रज राजवटीत भारतातील चर्चमध्ये वाजवण्यात येणाऱ्या या सुरेल वाद्याचा बालगंधर्व, गोविंदराव टेंबे यांसारख्या दिग्गजांनी त्यांच्या संगीत नाटकांमध्ये वापर करून त्याला न्याय दिला. त्या वाद्यानेही स्वतःच्या सुरेल स्‍वरांच्‍या साथीने भारतीय संगीताचा अप्रतिम नमुना सादर केला. त्या वाद्याच्या जादुई आविष्काराने जगाला भुरळ घातली होती. परंतु इलेक्ट्रॉनिक्सच्या क्रांतीमुळे त्याचे उत्पादन पूर्णपणे थांबले. त्याच्या निर्मितीचे तंत्र आणि वाजवण्याची कला नवीन पिढीला अवगत नसल्यामुळे वापरात असलेले ऑर्गनही अडगळीत जाऊन पडले. ऑर्गन काळाच्या ओघात नामशेष होऊ लागले. मात्र त्या गुणी वाद्याचे असे लुप्त होणे कोकणातील खेडेगावात राहणा-या एका सुज्ञ संगीतकाराला मान्य नव्हते. त्याने ऑर्गनच्या नवनिर्मितीचा ध्यास घेतला. त्या अवलियाचे नाव आहे उमाशंकर उर्फ बाळ दाते.
योगिता तांबे ही अंध आहे. मात्र तिच्या आंतरिक गुणांनी शारिरीक उणेपणावर मात केली आहे.
बाळासाहेब माने यांचा जन्म मोहोळ तालुक्यातील कुळे या गावचा. त्यांचे वडील मजुरी करत. त्यामुळे घरात गाठीला पैसा उरताना मुश्किल असे. तशा परिस्थितीत बाळासाहेब जिद्दीने शिकले. पण पुरेसा पैसा नव्हता. त्यामुळे शिक्षण अर्ध्यावरच सुटले असते. पण मोलमजुरी करून त्यांनी शिक्षण साधले. त्यांना संगीताची आवड उपजत होती.
देव काही घरांवर कलेचा असा वर्षाव करतो की गंमत वाटते! विश्वास पाटणकर यांचे घर अशांपैकी आहे. त्यांची आई इंदुमती पाटणकर या शास्त्रोक्त गायिका. त्या आपल्या छोट्या घरात शिष्यांना गाणे शिकवत असताना त्यांचे चिरंजीव विश्वासराव आपोआप गाणे शिकले. माणसाला आयुष्याच्या सुरुवातीला झालेले संस्कार आयुष्यभर पुरतात. विश्वासराव म्हणतात की, संगीताशिवाय जीवन कसे असते, याचा मला अनुभवच नाही. 
