‘नयी तालीम’ हे सर्वोदयी व अहिंसक समाजनिर्मितीसाठी साधन आहे अशी महात्मा गांधी यांची भूमिका होती. गांधी यांनी ती पद्धत प्रथम दक्षिण आफ्रिकेत असताना तेथील आश्रमातील मुलांच्या शिक्षणासाठी वापरली. त्यातून त्यांचे चिंतन विकसित झाले. काँग्रेस प्रांतिक सरकारे भारतात 1937 साली स्थापन झाली. तेव्हा गांधी यांनी बुनियादी शिक्षणाची सविस्तर मांडणी वर्धा येथील शिक्षण संमेलनात केली. विदेशात उच्च पदवी घेतलेले व रविंद्रनाथ टागोर यांच्यासोबत काम केलेले आर्यनायकम पतिपत्नी यांनी शाळेची जबाबदारी घेतली. त्यानुसार वर्धा येथे आणि भारतात बिहार, ओरिसा, आंध्र प्रदेश, तामिळनाडू, काश्मीर या राज्यांत शाळा सुरू झाल्या. ‘नयी तालीम’ पद्धतीच्या शाळा 1956 साली एकोणतीस राज्यांत अठ्ठेचाळीस हजार होत्या आणि त्यात पन्नास लाख मुले शिकत होती. गांधी यांच्या शिक्षणविचाराचा प्रसार इतक्या मोठ्या प्रमाणावर झाला होता. शासनाने मात्र, गांधी यांची ती शिक्षणपद्धत स्वीकारली नाही. शासनाने तो शिक्षणविचार सोडून दिला. त्यामुळे शाळा बंद पडत गेल्या. भारतात केवळ त्या प्रकारच्या पाचशे शाळा सुरू आहेत.

रवींद्रनाथ टागोर व महात्मा गांधी यांनी ‘शांतिनिकेतन’ व ‘नई तालिम’ या संकल्पनांमधून भारतात प्रामुख्याने शिक्षणव्यवस्थेचा वेगळा विचार रुजवण्याचे प्रयत्न केले. पण भारतात रूढ झाली ती ब्रिटिशांनी रुजवलेली शिक्षणपद्धत. मात्र काहीजण त्या परिस्थितीतही शिक्षणव्यवस्थेच्या वेगळ्या वाटेवरून चालण्याचे धाडस करत असतात.

‘नई तालीम’ ही महात्‍मा गांधी आणि विनोबा यांनी सुरू केलेली शिक्षणपद्धत. या पद्धतीचा उपयोग करून जीवन विद्यापीठ किंवा लिव्हिंग युनिव्‍हर्सिटीच्‍या साह्याने ‘निर्माण’ मधील तरूणांना ‘सर्च ’मध्‍ये प्रत्‍यक्ष समाजाच्‍या प्रश्‍नांवर काम करता करता ते प्रश्‍न सोडवण्‍याचे शिक्षण मिळावे, असा आमचा प्रयत्‍न आहे. त्‍या दृष्‍टीने ‘निर्माण’चे तरूण सर्चमध्‍ये, MKCL मध्‍ये, काही इतर संघटनांमध्‍ये प्रत्‍यक्ष काम करताना जीवनाचे शिक्षण घेतात.

‘नई तालीम’बद्दल गांधी-विनोबांची मांडणी अशी, की समाजात किंवा शिक्षणव्‍यवस्‍थेत सुरूवातीला वीस–पंचवीस वर्षे शिक्षण केवळ पुस्‍तकी स्‍वरूपात आणि क्‍लासरूममध्‍ये दिले जाते. हे शिक्षण जीवनविहीन आहे. त्याचा जीवनाशी काही संबंध नाही. व्‍यक्‍ती शिक्षण संपून कामास लागली, की ती घाण्‍याला जुंपलेल्‍या बैलासारखे काम करते. त्‍यानंतरच्‍या आयुष्‍यात तिचे काहीच शिक्षण होत नाही. यामुळे आपले आधीचे जीवन ‘जीवनविहीन शिक्षण’ आणि त्‍यानंतरचे आयुष्‍य ‘शिक्षणविहीन जीवन’ अशा दोन अधुर्‍या कप्यांत विभागले जाते. त्‍यासाठी ही कल्‍पना मांडण्‍यात आली. कर्तव्‍यकर्म करत असताना त्‍याद्वारे शिक्षण, हीच ‘नई तालीम’!