विंदा - दा ऽ दीड दा ऽ
विंदा करंदीकर हे मराठी साहित्यातील, विशेषत: कवितेतील एक कोडे. ते अवघड जाणवे. त्यांच्या वर्तनविषयक कथा विचित्र वाटत. ते सरळ साधेपणाने समाजात वावरत, पण सर्वसामान्य भासत नसत. त्यांना ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळाला आणि ते मराठी साहित्यात अत्युच्च स्थानी जाऊन बसले. वि.स. खांडेकरांनी, कुसुमाग्रजांनी तशा जागा आधी मिळवल्या होत्या. पण त्यांची जातकुळी वेगळी, विंदांची अगदीच वेगळी. तेवढ्यातच त्यांनी त्यांची साहित्यातील निवृत्ती जाहीर केली, त्यांना मिळालेल्या पुरस्कारांच्या रकमांची व्यवस्था सामाजिक कार्यासाठी लावली. सुधीर गाडगीळने चित्पावन ब्राह्मणांसंबंधीच्या लेखात म्हटले आहे, की ते लोक आयुष्यभर चिकटपणे पै पैचा हिशोब करतील, परंतु जमा केलेला सर्व पैसा उत्तरायुष्यात केव्हातरी समाजकार्यासाठी देऊन टाकतील! विंदा हे त्याचे मूर्तिमंत उदाहरण होते. त्यांनी त्यापुढे जाऊन त्यांच्या कवितेतून मानवतावादी मूल्यांची उधळण केली. त्यांच्या साहित्यातून प्राचीन भारतीय आणि आधुनिक पाश्चात्य मूल्यांचा सुरेख संगम घडवला. हे सारे मनी उजळले गेले ते ‘वसंतराव आचरेकर सांस्कृतिक प्रतिष्ठान’ने सादर केलेल्या ‘स्वच्छंद’ कार्यक्रमातून. मी तो कार्यक्रम रविंद्र नाट्यगृहात पाहिला.
शंकर बळवंत पंडित, वय वर्षें पंच्याण्णव. एक कवी, पण ते कवी म्हणून प्रसिद्ध होण्यापासून दूर राहिले आहेत. त्यांना स्वत:ला प्रसिद्धीचा सोस नाही. कवीमध्ये सहसा आढळत नाही असा तो गुण आहे. शंकर पंडित स्वत: वयाच्या पंच्याण्णव्या वर्षीही घरातील अनेक कामे करतात. ते राहत असलेल्या घरी, तिसऱ्या मजल्यावरही लिफ्ट बंद असली तर पायी जिने चढून जातात. त्यांनी वाचन, लेखन, कविता करणे, चित्रे काढणे, विद्यार्थ्यांना चित्रकला शिकवणे असे छंद आवडीने जोपासले आहेत. त्यांची स्मरणशक्ती तल्लख आहे. त्यामुळे त्यांना पाहणारा-ऐकणारा थक्क होतो.
आदिवासी कवितेचा उद्गाता म्हणून कवी भूजंग मेश्राम यांच्यानंतर विनोद कुमरे यांचे नाव घेतले जाते. आदिवासींची मराठी कविता मराठी साहित्यात ऐंशीच्या दशकानंतर दाखल झाली. त्यापूर्वी आदिवासी कविता आदिवासींच्या चळवळीसाठी चालणाऱ्या वेगवेगळ्या नियतकालिकांत लिहिली जात होती, त्यात लिहिणाऱ्या कवींची संख्याही लक्षणीय होती. पण ती कार्योपयोगी व मोहिमेचा भाग असल्याने तिचा कविता म्हणून हृदयस्पर्शी विचार झाला नाही. भुजंग मेश्रामने त्याच्या ‘उलगुलान’ या कवितासंग्रहाने आदिवासी कविता ही एक वाङ्मयीन आविष्कार म्हणून वाचक-रसिकांच्या लक्षात आणून दिली. त्यापाठोपाठ कवी म्हणून विनोद कुमरे यांच्या ‘आगाजा’ संग्रहाची नोंद घेतली जाते. आगाजा म्हणजे आवाहन. त्या संग्रहाला कणकवली येथील ‘आवानओल प्रतिष्ठान’चा ‘कवी वसंत सावंत स्मृती’ ‘उगवाई’ पुरस्कार २०१५ साली मिळाला. आदिवासी कवीला पहिल्यांदाच असा मानाचा पुरस्कार प्राप्त झाला आहे. कुमरे यांच्या एकूण लेखनकार्याबद्दल वर्धा येथील ‘जंगलमित्र’ या संस्थेने त्यांना २०१६ चा ‘डॉ. मोतीरावण कंगाली’ पुरस्कार देऊन त्यांचा गौरव केला आहे. संस्था आदिवासी अस्तित्व व अस्मिता यांसाठी सामाजिक चळवळ चालवते.
प्रसिद्ध कवी प्रकाश होळकर हे नाशिक जिल्ह्याच्या निफाड तालुक्यातील लासलगावचे. त्यांची लासलगावला त्यांच्या राहत्या घरी भेट घेतली, तेव्हा ते व्यग्र होते ते त्यांच्या गाईला औषधोपचार करण्यात. होळकर मूळ आहेत शेतकरी. त्यांच्या चेहऱ्यावर गाईच्या प्रकृतीची काळजी दिसत होती. त्यांचे उदरनिर्वाहाचे मुख्य साधन शेती हेच आहे व त्यांनी शेतीत अनेक प्रयोग केले आहेत. त्यांची शेती दहा एकर आहे.
कवी यशवंत ‘आई म्‍हणोनी कोणी’ ही कविता लिहिणारे आणि रविकिरण मंडळाचे संस्थापक म्हणून जनसामान्यांना परिचित आहेत. ते बडोदे संस्थानचे राजकवी होते. यशवंतांनी गद्यलेखनही बरेच केले आहे. त्यांच्या गद्यलेखनापैकी फारसे ज्ञात नसलेले 
सौदागर शिंदे हे मूळचे माढ्याचे. ते माढ्यापासून जवळ असणाऱ्या घाटणे गावातील शाळेचे (सातवीपर्यंत) मुख्याध्यापक आहेत. त्यांनी कोल्हापूर विद्यापीठातून एम.ए. केले आहे. यशवंतराव चव्हाण विद्यापीठातून बी.एड. केले आहे.
सौदागर शिंदे आयुष्यभरातील अनुभवांवर आधारित कविता करू लागले. त्या कविता स्वातंत्र्यानंतरच्या परिस्थितीत काय कमावले, काय गमावले यावर आधारित आहेत. त्यांचा ‘चैताच्या झळा’ हा पहिला कवितासंग्रह 2000 साली पुणे येथील भरत नाट्य मंदिरात जगदीश खेबुडकर यांच्या हस्ते प्रकाशित झाला. त्यांचा ‘आगडोंब’ हा दुसरा कवितासंग्रह प्रकाशनाच्या मार्गावर आहे.
जालना शहर पूर्वीपासून जसे व्यापारउदीम आणि उद्यमशीलता यांसाठी प्रसिद्ध आहे तसे ते उर्दू कवी आणि मुशायरे यांसाठीही परिचित आहे. एकेकाळी उर्दू मुशायरे गाजवणारे रामकृष्ण ऊर्फ शोला यांच्या नावाचा चौक शहरात आहे. त्याच शहरातील महम्मद शमसोद्दीन ऊर्फ शम्स जालनवी हे महाराष्ट्रात आणि महाराष्ट्राच्या बाहेर गेल्या अर्धशतकापेक्षा अधिक काळ मुशायरे गाजवत आहेत.