सोशल मीडिया गेल्या दहा वर्षांत जगभर फैलावला. काही लोकांना तो रोगासमान वाटतो, म्हणून त्यावरील मेसेज खूप झपाट्याने पसरला तर त्याला ‘व्हायरल’ झाला असेच म्हटले जाते. म्हणजे त्याचे मूळ विषाणू व्हायरस आहे; जीवाणू (बॅक्टेरिया) नाही. खरोखरीच, फेसबूक, व्हॉट्स अॅपवरील मेसेजेस, पोस्ट्स या विषवल्ली आहेत का? त्यातील माहिती इतकी समाजविघातक, विकृत असते? कोणी वर वर, ते संदेश, लेखन चाळले तर तसे वाटणार नाही. साधी, एका माणसाने दिलेली माहिती दुसऱ्या दुसऱ्या माणसापर्यंत त्यामार्फत पोचत असते. माहिती दूरवर पोचवण्याची ती आधुनिक तऱ्हा आहे. आचार्य अत्रे यांची गेल्या शतकाच्या पूर्वार्धातील गोष्ट आहे, ‘बोलका ढलपा’ नावाची. त्यातील एक रावसाहेब माणूस लाकडाच्या तुकड्यावर बाजूला पडलेल्या चुन्याने की कोळशाने काही खरडतो व समोर नोकरासमान उभा असणाऱ्या निरक्षर आदिवासी माणसास तो ढलपा घेऊन जाण्यास सांगतो. रावसाहेबाचा निरोप पंतमाणसाला कळतो. तसा आनंद त्याच्या चेहऱ्यावर पसरतो. तो आदिवासी निरक्षर माणूस अचंबित होतो. त्याला रावांचा निरोप पंतांना कळला कसा याचे आश्चर्य वाटते. सोशल मीडियाकडे पाहण्याची सर्वसाधारण दृष्टी अशी निरक्षराची आहे. मीडिया म्हणजे गावगप्पा! पूर्वी गावच्या पारावर गावातील माणसे जमायची, आणि त्यांच्या विविध तऱ्हेच्या गप्पागोष्टी चालायच्या. शेतीचे प्रश्न, धर्माच्या गोष्टी, गावातील गॉसिप असे सर्व बोलणे तेथे होई. कधी त्यांना कुचाळक्यांचे स्वरूपदेखील येई. आधुनिक तंत्रसाधनांचा वापर सर्रास व सर्वत्र झाल्यानंतर जग हे एक खेडे आहे असे त्याचे वर्णन केले जाऊ लागले, कारण संपर्क वाढला.

भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, जीवशास्त्र, वैद्यकशास्त्र अशा वेगवेगळ्या क्षेत्रांत गेल्या दीड हजार वर्षांत अनेक शोध लागले. त्यांवर आधारित नवे तंत्रज्ञान निर्माण झाले. त्यामुळे माणसाचे जीवन सुविधापूर्ण, सुखकर आणि सुरक्षित झाले. निसर्गनियमासंबंधीच्या ज्ञानात लक्षणीय भर पडली. मानवी ज्ञानभांडार समृद्ध झाले. त्या ज्ञानावर आधारित नवे तंत्रज्ञान निर्माण झाले. त्यामुळे समाजाची प्रगती झाली. माणसाचे जीवनमान उंचावले.

भारतीय नाव या विज्ञानसंशोधकांत अभावानेच दिसते. पाच हजार वर्षांपूर्वीची वैदिक संस्कृती त्यावेळच्या अन्य संस्कृतींच्या तुलनेत अधिक प्रगत होती. असे असताना, गेल्या दीड हजार वर्षांत भारतीयांची एवढी पीछेहाट का व्हावी? भारतात बुद्धिमत्तेची उणीव होती का? मला तसे वाटत नाही. ‘हे सर्व शोध आमच्या त्रिकालज्ञ ऋषींनी लावले आहेत. ते वेदांत आहेत. पाश्चात्यांनी ते पळवले’ असे मानणे ही घोर आत्मवंचना, म्हणजे भारतीयांनी स्वत:चीच करून घेतलेली फसवणूक आहे.

बहुसंख्य भारतीयांनी ऐहिकाकडे साधारणत: इसवी सन 500 पासून पाठ फिरवलेली दिसते. त्यांना परलोकाचा ध्यास लागला. इहलोक म्हणजे हे जग अशाश्वत, क्षणभंगुर किंबहुना भासमय आहे. जे काही खरे, चिरंतन, शाश्वत, आनंदमय आहे ते तिकडे वर, परलोकी असा समज सर्वत्र पसरला. तो कथा, कीर्तने, निरूपणे यांद्वारे समाजमानसात दृढ केला गेला. त्यामुळे बुद्धिमंतांचे डोळे परलोकी लागलेले! कारण इहलोक भ्रामक. ‘ब्रह्म सत्यं, जगन्मिथ्या’। खरे ज्ञान म्हणजे ब्रह्मज्ञान. बाकी सारे अज्ञान असा समज सार्वत्रिक होता आणि अजूनही तो भ्रम असल्याचे जाणवते.

तंत्रज्ञानाने मनुष्यजीवनावर एकविसाव्या शतकात एवढा प्रभाव टाकला आहे, की गतिमान या जगात तत्त्वज्ञानासारखे विषय संदर्भहीन झाले आहेत का, असा प्रश्‍न उपस्थित केला जातो. विज्ञान आणि तंत्रज्ञानविषयक ज्ञानशाखा या विकासाकरता आवश्यक समजल्या जातात. समाजाचा ऐहिक व्यवहार चालवण्याकरता व्यावसायिक शाखा आणि त्या संबंधातील ज्ञानशाखांची उपयुक्तता ही नेहमीच्या जीवनात जाणवणारी गोष्ट आहे. त्या तुलनेत तत्त्वज्ञानासारखा विषय मात्र कोणताही उपयोग नसलेला निरुपद्रवी किंवा रिकामटेकड्या अभ्यासकांचा विषय असा मानला जात आहे.

‘मी कोण आहे? माझे इतर माणसांशी नाते काय आहे? माझे निसर्गाशी नाते काय आहे? माझी विश्वव्यापारात कोणती भूमिका आहे? असे अनेक प्रकारचे माणसाला पडलेले प्रश्‍न यातच मानवी जाणिवेच्या विकासाचे मूळ आहे. म्हणजे, माणसाने त्याच्या अस्तित्वाचा शोध घेत विचारांची जी निर्मिती केली, त्या विचारांची तर्कशुद्ध मांडणी केली, त्याचेच दुसरे नाव म्हणजे तत्त्वज्ञान होय. तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास हा माणसाच्या जाणिवेच्या कक्षा विस्तारत जातो, त्याने लावलेला जीवनाचा अर्थ अधिक व्यापक करतो. जीवनात केवळ गतिमानता असून उपयोगी नाही, तर जीवनाची दिशा हरवायची नसेल, जीवन निरर्थक बनायचे नसेल तर जीवनाचा अर्थ समजून घेण्याची जी प्रकि‘या आहे, ती खंडित होऊन चालणार नाही. तिच्यात स्थितिशीलता येऊन चालणार नाही. मानवी संस्कृतीच्या कालखंडात कधीतरी लावला गेलेला त्यासंबंधीचा अर्थ, तोच अंतिम आहे असे समजून, संस्कृतीच्या वाहत्या प्रवाहाला उलटे फिरवून चालणार नाही. तसे घडत असल्यामुळे अनेक प्रकारचे प्रश्‍न तयार झाले आहेत.

‘थिंक महाराष्ट्र’ला शोध अाहे तो कर्तृत्ववान माणसांचा. ते कर्तृत्व प्रत्येकवेळी मोठ्या गोष्टींमध्ये सापडते असे नाही. अनेकदा माणसे छोट्या, मात्र अत्यंत कल्पक गोष्टींच्या निर्मितीमधून स्वत:चे वेगळेपण सिद्ध करतात. जव्वाद पटेल हा त्या गटात मोडतो.

त्याला रोज सकाळी लवकर उठायचा कंटाळा येई. पण नियमित क्लासला जाणे भाग होते. मग हा पठ्ठ्या पहाटे अलार्म वाजला, की बिछान्यातूनच गिझरला अादेश देई. ‘चल पाणी तापवायला घे!’ तो बिछान्यात असेपर्यंत त्याचा गिझर गरम आणि थंड पाण्याची योग्य मात्रा घेऊन पाणी तापवायचा. तो अंघोळ करायला गेला की टोस्टरला हुकूम द्यायचा - ‘आंघोळ होत आली आहे. ब्रेड टोस्ट करून घे.’ टोस्टर त्याचे म्हणणे गपगुमान ऐके.

तो तेव्हा केवळ अाठवीत होता!

पुढे तो उच्च शिक्षणासाठी हैद्राबादेला गेला. तिथे हॉस्टेलवर घरगुती जेवण कोठून मिळणार? तो तिथेही यंत्रांना हुकूम देऊन फर्माईशी पूर्ण करून घेई. तो कॉलेजमधून हॉस्टेलसाठी निघाला की फोनवरून घरातील कुकरला सूचना देई. ‘दोन माणसांचं भात-वरण लाव.’ कधी कधी तर मसालेभात किंवा लेमन-राईचीसुद्धा फर्माईश असे. तो हॉस्टेलवर पोचेपर्यंत त्याच्या कुकरने गरमागरम जेवण तयार ठेवलेले असे. भारी गमंत ना!

शाळेत फटाके फोडून शिक्षकांना त्रास द्यायचा असो किंवा लोकांची पाण्यासाठीची तगमग पाहून निर्माण केलेले हवेतून पाणी काढायचे यंत्र असो! तो त्याला हव्या त्या गोष्टी तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने साध्य करत राहीला. तो - तेवीस वर्षांचा जव्वाद पटेल!

ज्या इंग्रजी शब्दांचा समाजाच्या रोजच्या संवादातील वापर लक्षात येण्याजोगा गेल्या काही वर्षांत वाढला आहे त्यात ‘इनोव्हेशन’ या शब्दाचा उल्लेख करावा लागेल. नव्या संकल्पना, पद्धती किंवा नवी उत्पादने वा उपकरणे यांच्या माध्यमातून स्थापित व्यवस्थेत बदल घडवून आणण्याची प्रक्रिया म्हणजे इनोव्हेशन. चाकोरी भेदून, वहिवाट सोडून, मळलेली वाट नाकारून नव्या पद्धतीचा विचार वा नवी दृष्टी याला ‘आऊट ऑफ द बॉक्स’ विचार करण्याची शैली असेही म्हटले जाते. या प्रकारच्या विचारपद्धतीत जे वेगळेपण असते आणि त्यामागे जो तर्कशुद्ध व वैज्ञानिक विचार असतो; तो काहीसा नजरेआड करून त्यामागील चतुराईला अधोरेखित करणारा आणखी एक शब्द हल्ली समाज व्यवहारात सर्रास वापरला जातो, तो म्हणजे ‘जुगाड’! ‘जुगाड’ या शब्दाला चलाखीचा वास आहे. ज्येष्ठ वैज्ञानिक रघुनाथ माशेलकर यांचा ‘जुगाड’ या शब्दाला आक्षेप आहे आणि तो योग्यही आहे. ‘जुगाड’ हा शब्द एतद्देशीय प्रतिभेची परिणामकारकता नाकारून तीत कधी कधी डोकावणाऱ्या चलाखीला पुढे आणतो हे त्यांचे विश्लेषण विचार करण्यास लावणारे आहे. त्यामुळेच ‘इनोव्हेशन’ला चपखल हिंदी-मराठी प्रतिशब्द कोणता? हिंदी वृत्तपत्रे इनोव्हेशन म्हणजे ‘नवाचार’ असे सांगतात; पण ‘इनोव्हेशन’चा अनुवाद सरकारीरीत्या हिंदीत ‘नवप्रवर्तन’ असाही केला जातो आणि तो शब्द अधिक अर्थवाही आहे. अधिक चांगला मराठी शब्द सापडेपर्यंत मराठीतही तोच शब्द वापरायला हरकत नसावी.

मुंबईतील गोरेगाव येथे राहणाऱ्या व हार्डवेअर नेटवर्क इंजिनीयर असलेल्या संतोष हुलावले या पस्तीस वर्षांच्या तरुणाने भारतातील पहिला साडेसहा फुटी ह्युमेनॉइड रोबोट बनवण्याची किमया केली आहे! ‘इंड्रो’ची उंची साडेसहा फूट असून, तो पंचावन्न किलो वजनाचा आहे. त्याची वजन उचलण्याची क्षमता दीडशे किलोपर्यंत आहे. त्याला बनवण्यासाठी वीस लाख रुपयांचा खर्च आला. ‘इंड्रो’ची निर्मिती ही वर्कशॉप वा लॅबोरेटरी येथे झालेली नाही, तर अवघ्या शंभर फुटांच्या खोलीमध्ये ह्युमेनॉइड रोबोट साकार केला गेला. स्क्रू-ड्रायव्हर, सोल्डर मशीन, हॅण्ड कटर, हातोडी, वेगवेगळ्या पकडी अन चार-पाच पाने अशा प्राथमिक साधनांच्या सहाय्याने ‘इंड्रो’ सिद्ध केला गेला! एखादा सुतार घरात वापरेल अशी सर्वसामान्य साधने ती! संतोषने एकट्याने असे असामान्य ध्येय गाठले! नऊ वर्षांच्या ध्यासातून व चौदा महिन्यांच्या मेहनतीतून ती साकारली.

‘इंड्रो’ बनवण्यासाठी संतोषला कोणाकडूनही आर्थिक मदत झालेली नाही. त्याने सर्व पैसा त्याच्या कम्प्यूटर रिपेअरिंगच्या छोटेखानी व्यवसायातून उभारला. ‘इंड्रो’ला बनवण्यासाठी अॅल्युमिनियम, लाकूड, स्टील, विनायल, प्लास्टिक, कार्डबोर्ड व कपडे यांचा वापर करण्यात आला आहे. संतोषने त्यासाठीचे इलेक्ट्रिक मोटर व गिअर वगळले, तर इतर सर्व भाग स्वत: हाताने बनवले आहेत. त्यातही गिअर त्याने मॅन्युअली मॉडिफाइड करून वापरले आहेत.

ज्याला त्याला, प्रत्येकाला अन्न कसं आवडतं आणि ते कसं शिजवायचं आहे हे ठरवण्याचं स्वातंत्र्य असलं पाहिजे ही गिरीश अभ्यंकरांची मूळ भूमिका. एक मशीन केलं आणि त्याच्या हजारोंनी प्रती बनवल्या अशी भानगड नाही. ज्याची त्याची (शारीरिक!) उंची, ज्याची त्याची जागा, ज्याची त्याची सर्व सोय बघून ज्याचं त्याला सर्व करता येईल अशी रचना हवी.

तशी चूल त्यांनी तयार केलेली आहे. ती त्यांच्या मित्राच्या वर्कशॉपमध्ये घडलेली आहे. ते म्‍हणतात, तशी चूल बघून माझ्याकडे येणारी माणसं विचारतात, की ती कुठे मिळते? कोण बनवून देतं? यावर मला उत्तर द्यावं लागतं, की ती चूल बनवण्याचा कारखाना नाही. उद्या जर मला आणखी एक चूल बनवावीशी वाटली तर ती माझी मलाच बनवता येणं अपेक्षित आहे. इंधन आणि जाळ यांचं तत्व समजलं, ज्याला त्याला उभं राहून काम करायचं आहे असं ठरलं, की मग पुढची गोष्ट ज्याची त्यानं करायची आहे.

नागपूरचे आर्किटेक्ट अशोक जोशी नवीन माणूस भेटला की प्रश्न विचारत, तुमचे चरितार्थाचे म्हणजे उपजीविकेचे साधन काय? तो माणूस उत्तर देई, मी पत्रकार आहे किंवा प्राध्यापक आहे किंवा सरकारी नोकरी करतो वगैरे... मग जोशी विचारत, की ही झाली उपजीविका. मग तुमची जीविका काय? तो माणूस चक्रावत असे. जोशींना सुचवायचे एवढेच असायचे, की माणूस जगतो तो काही उद्देशाने. ते त्याचे स्वप्न असते, ध्येय असते, उद्दिष्ट असते किंवा आणखी काही. त्यासाठी तो चरितार्थाची साधने जमवून जीवन सुकर करत असतो. या लेखमालिकेत जीवनाची साधने उत्तम रीत्या उभी केलेल्या, परंतु त्याचबरोबर अधिक व्यापक जीवनोद्दिष्टाचा पाठपुरावा करणा-या व्यक्तींचा जीवनक्रम आणि त्यांचे विचार सादर करण्यात येतात.

जयराज साळगावकर – ‘रिनेसान्स’ मॅन 

वसुधा कामत यांना भेटावे आणि त्यांच्या विविधरंगी व्यक्तिमत्त्वाचा एकच पैलू ध्यानी यावा असा अनुभव बर्‍याच जणांचा आहे. तो पैलू आहे त्यांच्या शिक्षणविषयक ध्यासाचा, विशेषत: शैक्षणिक तंत्रज्ञानावरील भरवशाचा. त्यांनी एस.एन.डी.टी. महिला विद्यापीठाच्या कुलगुरू म्हणून पदभार स्वीकारल्यानंतर तर त्यांना देशातील शिक्षण तंत्रज्ञानाच्या बहुअंगांनी विकसित व्हावे असे वाटते व तेच सूत्र त्या आग्रहाने मांडतात.

निर्मिती आणि उपक्रमशीलता यांना प्रोत्साहन, अन्य विद्यापीठांशी- तसेच आंतरराष्ट्रीय व राष्ट्रीय स्तरावर परस्परसंबध स्थापून, ते वाढवून टिकवणे, संशोधनास चालना देणे आणि उद्योगविश्व व विद्यापीठ यांचा समन्वय साधणे ही चार सूत्रे वसुधा कामत यांनी आपली व्हिजन म्हणून मांडली आहेत. त्यांनी एस.एन.डी.टी. विद्यापीठाच्या कुलगुरू म्हणून मे 2011 मध्ये पदभार स्वीकारला.