साहित्य संमेलनाच्या संयोजनाचा सुवर्णमध्य गाठण्याची जरूरी आहे असा निष्कर्ष चर्चेअखेरीस निघाला. चर्चा उस्मानाबादमधील संमेलनानिमित्ताने ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’ व ‘ग्रंथाली’ यांनी योजली होती. मुंबई मराठी साहित्य संघाच्या कार्याध्यक्ष, लेखक उषा तांबे आणि कवी-लेखक-पत्रकार विजय चोरमारे हे चर्चेच्या केंद्रस्थानी होते. चर्चेस किरण येले, संजीवनी खेर, संध्या जोशी अशी साहित्य क्षेत्रातील मातब्बर मंडळी उपस्थित होती. संमेलनाविषयीच्या चर्चेत सहभाग विशेष अहमहमिकेने झाला. ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’ व ‘ग्रंथाली’ यांच्या वतीने महिन्याच्या शेवटच्या आठवड्यात एका प्रासंगिक विषयावर असे चर्चामंडळ योजले जाते. तांबे व चोरमारे या दोघांनीही उस्मानाबादचे संमेलन यशस्वी रीत्या पार पडले असाच अभिप्राय दिला. व्यासपीठावर राजकारणी आहेत वा नाहीत हा मुद्दा बिनमहत्त्वाचा आहे असे चोरमारे यांनी सांगितले. ते म्हणाले, “साहित्यबाह्य कोणाही व्यक्तीला मुद्दाम मानपान देणे हे अनुचित होय. पण राजकारणी वा अन्य कोणी व्यावसायिक साहित्यप्रेमी असेल तर त्याला संमेलनात स्थान असलेच पाहिजे. एक पथ्य जरूर पाळले गेले पाहिजे, की स्थानिक संयोजन समितीत राजकीय पुढाऱ्याचा अथवा धनाढ्याचा वरचष्मा असता कामा नये.”

मला महाराष्ट्रातील विविध शाळांमधून फिरत असताना एक सर्वसमान समस्या जाणवली, ती म्हणजे, मुलांना लिहिता-वाचता येत नाही! ती फार आश्चर्यकारक गोष्ट आहे. शासनातर्फे अनेक प्रयत्न होऊनही त्यावर समाधानकारक उत्तर सापडलेले नाही. मुलांना लिहिता-वाचता का येत नाही? त्याची कारणे विविध आहेत. मुलांमध्ये स्पर्धेचे वातावरण बालवाडीपासून शाळाशिक्षण संपेपर्यंत व नंतरही असते. बालवाडीतील मुलांनादेखील ट्यूशनला पाठवणारे पालक आहेत. समाजाची एकूण विचारसरणी त्या प्रकारची झाली आहे - यश मार्कांवर मोजले जाते. त्यामुळे मुलांना शिक्षण मिळाल्याने होऊ शकणारा आनंद निघून जात चालला आहे. मुलांवर अभ्यासाचा ताण इतका प्रचंड असतो, की ती ज्ञान घेण्यातील आनंदाला पारखी होत जातात. ती फक्त पोपटपंची करू लागतात. ज्या मुलांना पोपटपंची जमते, ती तरून जातात, पण ज्यांना ती जमत नाही, ती मुले मागे पडतात आणि ‘ढ’ हा शिक्का त्यांच्या नावापुढे लागतो. ती मुले त्यांचा आत्मविश्वास हरवून बसतात. उमलत्या वयात हरवलेला तो आत्मविश्वास पुन्हा आणणे कठीण होऊन बसते.

बोईंग इंटरनॅशनल विमान कंपनीचे सिनियर व्हाईस प्रेसिडेंट डॉ. दिनेश केसकर भेटले.

लोखंडाच्या मळीपासून रनवे आणि हायवे बनवण्याचे तंत्रज्ञान शोधणारे, ऑस्ट्रेलियाचा सर्वोच्च नागरी सन्मान, Order of Australia Medal याने विभूषित डॉ. विजय जोशी भेटले.

त्यांची थक्क करणारी विश्वभरारी पाहून मन नादावले. असे वाटत होते, की या मराठी माणसांची माहिती लोकांना व्हायला पाहिजे.

तेवढ्यातच, ‘मॉरिशस ब्रॉडकास्टिंग कॉर्पोरेशन’चे मुख्य निर्माता श्री पुतळाजी अर्जुन नव्याने संपर्कात आले. त्यांच्या ‘शिवाजी महाराज नसते तर आज हिंदुस्तान नसता’ या उद्गारांनी अव्यक्त सूर छेडले गेले. महाराष्ट्रातील मराठी माणसाचे मराठीपण जपणाऱ्या मॉरिशसवासीयांची दोनशे वर्षांपासूनची ओळख विस्मयचकित करणारी आहे.

आनंद आणि सुनीता गानू यांनी ‘मॉरिशसध्ये मराठी’ हे टाइप करून गुगलला साकडे घातले. त्या दोघांसाठी 29 ऑक्टोबर 2016 ची ती संध्याकाळ भारलेली आणि ‘इंटरनेट’कडे खुणावणारी, खुळावणारी ठरली. एक अरूप ओढ निर्माण झाली होती. आनंद-सुनीता यांनी विविध संकेतस्थळांचे आंतरजाल अक्षरशः पिंजून काढले. ‘अबब!’ म्हणायला लावतील एवढी मराठी माणसे वेगवेगळ्या क्षेत्रांत जगाच्या नकाशावर सर्वत्र काम करताना दिसू लागली. मनावर विषण्णतेचे मळभ दाटू लागले. हे आपले लोक आणि त्यांच्याबद्दल मराठी माणसाला काहीच माहीत नाही! त्या सगळ्यांना भेटले पाहिजे.

एखाद्या साहित्यकृतीची पंचविशी-चाळिशी-पन्नाशी किंवा शतक महोत्सव साजरा होण्याचे भाग्य जगात फार कमी साहित्यकृतींच्या वाट्याला आले आहे. मराठीत तर ही संख्या हाताच्या बोटावर मोजण्याएवढीच आहे. 'बलुतं’ या आत्मकथनाला हे भाग्य मिळाले आणि त्यानिमित्ताने ‘ग्रंथाली’ला एक वेगळी सार्थकता लाभली आहे.

‘ग्रंथाली’ला चव्वेचाळीस वर्षें झाली. सुरुवातीच्या सात-आठ प्रकाशनांनंतर ‘ग्रंथाली’च्या हाती दया पवार यांचे ‘बलुतं’ लाभले. दया पवार हे ज्या सामाजिक-सांस्कृतिक परिस्थितीतून आले होते, त्यांच्या साहित्याची वाट तोपर्यंत मराठी साहित्य प्रांतात पडली नव्हती. आत्मकथनाचा हा बाजही मराठी साहित्यविश्वाला पूर्णपणे नवा होता. त्यातील अनुभव, त्याचा शोध आणि व्यक्त होण्याची असोशी त्यावेळच्या मराठी सारस्वताला पूर्णपणे अनोळखी होती. ‘ग्रंथाली’ वाचक चळवळ जो नवा प्रवाह साहित्यविश्वामध्ये रुजवू पाहत होती, मराठी साहित्यविश्वाला जे जाणवून देण्याचा प्रयत्न करत होती, ‘बलुतं’ हे त्याचेच प्रातिनिधिक रूप होते. ‘ग्रंथाली’ने ‘बलुतं’मुळे समीक्षेचे नवे दालन खुले होईल असेही पाहिले आणि हे पुस्तक खेड्यापाड्यांत सर्वसामान्यांच्या हातात जाईल यासाठी परिश्रम घेतले.

पुस्तकाची चाळीशी! अशी घटना मराठी साहित्यविश्वात बहुधा प्रथम घडत असावी. दया पवार यांच्या ‘बलुतं’ला चाळीस वर्षें झाली. ‘यशवंतराव चव्हाण प्रतिष्ठान’, ‘दया पवार प्रतिष्ठान’ व ‘ग्रंथाली’ यांनी मिळून तो प्रसंग यथार्थ औचित्याने 20 सप्टेंबर 2018 रोजी साजरा केला.

हा दया पवार यांचा स्मृतिदिन. त्यांच्या नावाने असलेल्या प्रतिष्ठानामार्फत दरवर्षी सांस्कृतिक क्षेत्रातील तीन व्यक्तींना पुरस्कार दिला जातो. त्याचे स्वरूप अकरा हजार रुपये रोख व स्मृतिचिन्ह असे असते. ती सारी व्यवस्था दया पवार यांच्या पत्नी हिरा यांच्या अध्यक्षतेखाली त्यांची कन्या प्रज्ञा व मुलगा प्रशांत हे दोघे मुख्यतः पाहतात. यावर्षी ‘बलुतं’ची चाळिशी असल्याने, त्यांनी ‘ग्रंथाली’ व ‘चव्हाण प्रतिष्ठान’चे सहकार्य घेतले आणि दिवसभराचे संमेलन साजरे केले. त्यामध्ये ‘बलुतं’च्या लेखन व निर्मिती काळातील आठवणी उजळल्या गेल्या. दुसऱ्या सत्रामध्ये ‘बलुतं’ आणि एकूणच दलित साहित्य यांचा सामाजिक संदर्भ कितपत टिकून आहे याबाबत चर्चा झाली. तिसऱ्या सत्रात दया पवार यांच्या कविता प्रज्ञा दया पवार व कवी सौमित्र यांनी सादर केल्या. त्यामुळे दया पवार यांची मूळ प्रकृती कवीची होती याची पुन्हा एकदा ठासून जाणीव झाली.

‌मनुष्यसमाज, निसर्ग आणि नियती यांनी निर्माण केलेल्या नाना प्रकारच्या दु:खांनी गदगदलेल्या दगडू मारुती पवार नावाच्या माणसाची ‘बलुतं’ ही एक आत्मकथा आहे. महार जातीच्या आई-वडिलांपोटी त्यांचा जन्म झाला हा त्याचा मुख्य अपराध. ह्या देशातल्या माणसांवर जातीचा अदृश्य शिक्का जन्मकाळीच उठवलेला असतो. हिंदू धर्मात तर तो शिक्का पुसून दुसऱ्या जातीचा शिक्का उठवून घेण्याची हिंदूंच्या तेहतीस कोटी दैवांपैकी एकाही देवाचीसुद्धा प्राज्ञा नाही. ब्राह्मणाला कायस्थ होता येत नाही आणि साळ्याला माळी होता येत नाही हे तर जाऊच द्या, पण बालपणीच ‘‘बाबा ब्लॅकशीप’ची संथा मिळालेल्या ब्राह्मणाच्या पोराने चारही वेदांतला एकही पाहिलासुद्धा नसला तरी जन्मकाळीच त्याच्यावर ऋग्वेदी ब्राह्मण, यजुर्वेदी ब्राह्मण यांसारखी मुद्रा चिकटली की तीदेखील मरेपर्यंतच काय, पण मरणोत्तरही कायम. ती पुसायचा एकमेव मार्ग म्हणजे त्याने हिंदू धर्म सोडून ख्रिस्ती किंवा मुसलमान व्हायचे. एकपत्नी व्रताच्या हिंदूंच्यावरील कायदेशीर सक्तीमुळे देवा-ब्राह्मणांच्या साक्षीने स्वीकारलेली पहिली बायको जिवंत असताना दुसरी करण्यासाठी काही मर्द शंकररावांचे शहाबुद्दिन वगैरे होतात तसे हिंदूंच्या जातीच्या कप्प्याचा ‘‘व्हॉल्व’’ बाहेरच्या बाजूने उघडत नाही. जन्मकाळीच त्याला पेटीत टाकले जाते. त्याचक्षणी ते बालक सवर्ण की अवर्ण हे ठरते. हिंदू समाजात सवर्णपणाचा डाग निदान त्या बालकाचे पुढले जीवन संपूर्णपणे विद्वान करत नाही.

जागतिकीकरणाच्या काळात मराठी समाजाच्या वृत्तिप्रवृत्ती, स्वभावविशेष, सवयी, इच्छाआकांक्षा जपल्या तर जाव्यातच; पण त्याबरोबर त्यांना जागतिक चित्रात अढळ व अव्वल स्थान मिळावे ही भावना स्वाभाविक आहे. त्यासाठी विविध सूचना-योजना येत गेल्या. ‘मराठी विद्यापीठ’ ही त्यांपैकी एक. पण ‘मराठी विद्यापीठ’ या नावात जादू आहे. मराठी भाषेला त्या माध्यमातून तिचे या समाजातील अनन्य स्थान प्राप्त होईल व त्याचबरोबर, मराठी भाषा ही ज्ञानभाषा म्हणून जगासमोर ताठ मानेने ठामपणे उभी राहिलेली दिसेल अशी मराठी जनतेची अपेक्षा जाणवते. हे मराठी जनतेचे स्वप्न आहे. वेगवेगळ्या जाणकारांनी वेगवेगळ्या तऱ्हांची मांडणी त्याबाबत केलेली आहे. मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी, ‘ग्रंथाली’ने पुढे केलेला ‘मराठी विद्यापीठा’चा प्रस्ताव स्वीकारून त्या कामासाठी वांद्रे-बँडस्टँड येथे दोन हजार चौरस फुटांची बांधलेली जागा उपलब्ध करून दिली आहे. त्या विभागाचे आमदार आशीष शेलार यांच्या पुढाकाराने ते शक्य झाले. त्यांनी ‘ग्रंथाली’चे कार्यकर्ते सुदेश हिंगलासपूरकर यांच्या इतक्याच नेटाने ती योजना गेली दोन-अडीच वर्षें लावून धरली, विविध पर्यायांचा विचार केला व मुंबई महानगरपालिकेच्या कोट्यामधून जागा मिळण्यास साहाय्य केले. समस्त मराठी जनांनी शेलार व सुदेश या दोघांचे, त्यांची कार्यनिष्ठा, चिकाटी आणि त्यांनी घेतलेले अतोनात परिश्रम याबद्दल अभिनंदन केले पाहिजे. तेवढेच नव्हे, तर त्यांनी आरंभ करून दिलेला हा प्रकल्प यशस्वीपणे तडीला जाईल यासाठी सर्वतोपरी सहकार्य केले पाहिजे.

डॉ. द.बा. देवल यांना बाबा किवा फकीर म्हणावे अशी जीवनशैली ते निवृत्तीनंतर जगत आहेत. त्यांच्या पंच्याहत्तरीनिमित्ताने त्यांचा नागरी सत्कार इंदूरमध्ये काही वर्षांपूर्वी करण्यात आला. त्यासाठी काही संस्थांनी एकत्र येऊन ‘डॉ. डी.बी. देवल अभिनंदन समिती’ निर्माण केली. तिने मराठीतील प्रसिद्ध कवयित्री अरुणा ढेरे यांना समारंभासाठी खास पुण्याहून पाचारण केले आणि एक हृद्य समारंभ घडवून आणला.

खरे तर, देवल आयुष्यभरच कलंदर जीवन जगले. त्यांनी रुग्णांना मदत केलीच, परंतु त्या पलीकडे त्यांना कोणती कला विशेष प्रिय असे विचारले तर ते त्याचे उत्तर नाही देऊ शकणार! सत्कार समारंभात त्यांच्या रुग्णसेवेचा आणि त्यांच्या या विविध ‘वेडां’चा वारंवार उल्लेख होत होता. अरुणा ढेरे म्हणाल्या, की देवल यांनी जीवन कसे जगावे याच कलेचे पाठ त्यांच्या आयुष्यातून दिले असे म्हणता येईल ! डॉक्टरचे जीवन सतत रुग्णांच्या सहवासात राहून रुक्ष व भावनाशून्य बनण्याची बरीच शक्यता असते. परंतु देवल यांनी तशा परिस्थितीतही संवेदना जपली.

महाराष्ट्राचा इतिहास व संस्कृती यांचे जतन-संवर्धन करण्याच्या हेतूने ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’ हे वेबपोर्टल चार वर्षांपूर्वी सुरू झाले. महाराष्ट्रभरातील कर्तृत्ववान, सेवाभावी व्यक्तींची छोटी चरित्रात्मक माहिती आणि गावोगावच्या सांस्कृतिक माहितीचे संकलन यासंबंधी मुख्यत: पोर्टलवरून दर्शन घडवले जाते. ही माहिती जिल्ह्या जिल्ह्यांतून जोमाने जमा करावी व त्यासोबत जिल्ह्या जिल्ह्यांमध्ये जनजागरणाचे कार्यक्रम विविध माध्यमांमधून घडवावे अशी जोरकस मोहीम हाती घेण्यात येत आहे. तिचा आरंभ सोलापूर जिल्ह्यातील अकरा तालुक्यांत १० डिसेंबर ते २१ डिसेंबर २०१४ या दरम्यान ‘संस्कृतिवेध सोलापूर’ या पंधरवडाभराच्या महोत्सवाने होत आहे. या मोहिमेस 'जैन इरिगेशन सिस्टिम'चे आर्थिक सहकार्य लाभले आहे.

वाढवून मिळालेले आयुष्य सत्कारणी कसे लावावे हे अशोक दातारकडून शिकावे! त्याने सन 1995 च्या सुमारास, तो वयाच्या पंचावन्नच्या आसपास असताना करिअरमधील लक्ष काढून घेतले; व्यवसाय चालू ठेवला, परंतु त्याबरोबर शहर वाहतुकीच्या व्यवस्थेचा अभ्यास सुरू केला, त्यातील गुंता सोडवण्याचे मार्ग सुचवले आणि सरकारी यंत्रणेवर काही प्रमाणात प्रभावदेखील पाडला. त्याचा तो ध्यास मुंबई एन्व्हायर्न्मेंट ग्रूपच्या माध्यमातून चालूच आहे.
 

तो महाराष्ट्रातल्या पहिल्या काही टॉप एक्झिक्युटिव्हजपैकी पहिला. त्याने 1960 च्या आसपास स्टॅनफर्ड या जगद्विख्यात अमेरिकन विद्यापीठात एकॉनॉमिक्सचे पदव्युत्तर शिक्षण घेतले, भारतात येऊन एस्सो, डीसीएम, कोकाकोला, गरवारे, रिलायन्स अशा कंपन्यांत दिल्ली-मुंबईमध्ये जवळजवळ तीस वर्षे उच्चाधिकारपदे भूषवली आणि करिअरचा डाव अर्ध्यावर त्यागून तो त्याची मूळ ओढ, जी समाजसेवा त्या क्षेत्राच्या वळणावर आला. ते मूळ अशा अर्थाने, की त्याने वडिलांबरोबर विनोबांच्या भूदान मोहिमेत पदयात्रा केली होती. त्याचे वडील पुण्याचे मोठे डॉक्टर होते, तरी निस्वार्थ बुद्धीने गांधी-विनोबांच्या मोहिमांत, स्वराज्य चळवळीत सामील झाले. तो संस्कार अशोकवर आहे. त्यामुळे उत्तम सांपत्तिक स्थिती व स्वास्थ्य लाभले असूनदेखील त्याने मुंबई महानगरीचे प्रश्न जाणून घेण्यासाठी वणवण सुरू केली.