मी कल्याणला राहत होतो तेव्हा शहापूर तालुक्याच्या आदिवासी भागांत असणाऱ्या जिल्हा परिषद शाळांतील विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक साहित्य किंवा त्यांना लागणाऱ्या इतर गरजेच्या वस्तू वाटप उपक्रम घ्यायचो. महेंद्र धीमतेसर यांचे मार्गदर्शन असायचे. मी नोकरीनिमित्ताने पालघर जिल्ह्यात शिफ्ट पाच-सहा महिन्यांपूर्वी झालो आहे. तेथील शाळांची परिस्थिती जाणून घ्यायची होती. महेंद्र धीमतेसरांच्या मदतीने केंद्रप्रमुख नवनाथ जाधवसरांचा संपर्क क्रमांक मिळवला. त्यांच्याशी संपर्क करून पालघर जिल्ह्याच्या तलासरी तालुक्यातील काही जिल्हा परिषद शाळांना भेटी दिल्या. माझ्या मुलीचा पहिला वाढदिवस 5 जानेवारीला (2019) झाला. तिच्या वाढदिवसानिमित्त पाड्यावरील शाळेतील विद्यार्थ्यांसाठी काही मदत करावी अशी इच्छा होती. माझे मित्र शंकर दिवटे यांची पुतणी भाग्यश्री हिचाही वाढदिवस साजरा करायचा होता. आमचे नियोजन ठरले.

भावनिक विकास हा विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्व विकासाचा पाया होय. तो विकास शाळेतील नियोजनबद्ध उपक्रमांच्या माध्यमातून होत असतो. त्या प्रकियेतील शिक्षकाच्या भूमिकेला अनन्साधारण महत्त्व असते. विद्यार्थ्यांना भावनिकदृष्ट्या सक्षम बनवण्यासाठी शिक्षकांना पुढीलप्रमाणे प्रयत्न करता येतील.

१. विद्यार्थ्यांना बऱ्याचशा गोष्टी निरीक्षण, अनुकरण पद्धतीने शिकण्याची सवय असते. तेव्हा शिक्षकांनी स्वत: त्यांच्यापुढील रोल मॉडेल बनावे. सर्व तऱ्हेची मूल्ये म्हणजे संयम, वडिलधाऱ्यांबद्दल आदर, वरिष्ठांचा शब्द मानणे, धडाडी, आत्मविश्वास, चारित्र्यसंपन्नता, नियमांचे पालन, नीटनेटकेपणा, समानता वगैरे पाळावीत.

२. सर्व विद्यार्थी शिक्षकांपेक्षा लहान असतात. तरीही शिक्षकांनी त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा योग्य आदर केला पाहिजे. गरीब-श्रीमंत, हुशार-कमी हुशार, सुंदर-कुरूप, सुदृढ-अशक्त, उत्साही-निरुत्साही यांसारख्या गुणवैशिष्ट्यांनुसार विद्यार्थ्यांमध्ये भेदभाव करू नये. सर्वांना समानतेची वागणूक द्यावी.

३. प्रत्येक विद्यार्थी हा शिक्षकासाठी ‘एक स्वतंत्र पुस्तक’ असते. ते शिक्षकांना व्यवस्थित वाचता व समजून घेता आले पाहिजे. क्षमता, मर्यादा, आवडीनिवडी व बुद्धीची कुवत यांसारख्या गोष्टीतील फरक जाणून त्यानुसार त्यांना वागवावे.

४. शिक्षकांच्या आचार-विचारात समन्वय हवा. स्वतः उशिरा येणाऱ्या शिक्षकाने ‘लेट कमर’ विद्यार्थ्यास शिक्षा केल्यास ती त्याला त्रासदायक वाटू शकते.

नक्षलग्रस्त गडचिरोली जिल्ह्यातील भामरागड तालुक्यात जिल्हा परिषदेची अशी एक शिक्षिका आहे जी तेथील माडिया गोंडांच्या गरीब मुलांना जीव तोडून शिकवते. मुलांचे शैक्षणिक नुकसान होऊ नये म्हणून तिने  बाळंत व्हायच्या फक्त तीन दिवस आधी सुट्टी घेतली आणि विशेष म्हणजे पुन्हा एकाच महिन्यात कामावर रुजूसुद्धा झाली! उज्ज्वला बोगामी असे त्या हरहुन्नरी  शिक्षिकेचे  नाव आहे.

शिक्षक नक्षलवाद्यांच्या भीतीपोटी त्या भागात शिकवण्यास जाण्याला तयार नसतात. त्यामुळे दोन-तीन दशके तेथे शिक्षकच मिळत नव्हते. प्रकाश आमटे यांनी दाखवलेल्या धाडसानंतर या भागातली काही मुले  शिकू लागली. या प्रयत्नांतून शिकून बाहेर पडलेल्या काही मुलांनी त्यांच्या भागात शिक्षक म्हणून जिल्हा परिषदेच्या शाळांतून मुलांना शिकवण्याला सुरुवात केली. उज्ज्वला बोगामी या त्या पहिल्या फळीतील  महिला शिक्षकांपैकी एक.