रावणदहन आणि रामायणातील वास्तव विचक्षण
रावणदहनाची परंपरा ही फार जुनी नाही. होळीचे संदर्भ जसे प्राचीन काळापासून संस्कृत आणि प्राकृत वाङ्मयातून येतात तसे रावणदहनाचे येत नाहीत. रावणदहन ही परंपरा मध्ययुगातील आहे. ती भारतात कित्येक प्रांतांमधून दिसत नाही. ती प्रथा प्रामुख्याने उत्तर भारतात, विशेषतः नर्मदेच्या पलीकडे आढळत होती. सोने – आपट्याची पाने लुटण्याची प्रथा महाराष्ट्रात होती.
प्रा. रामानुजम यांच्या अनेक रामायणांचा परामर्श घेणाऱ्या पुस्तकावरून काही वर्षांपूर्वी दिल्ली विश्वविद्यालयात गदारोळ माजला होता. त्यातून महत्त्वाची गोष्ट पुढे आली, ती म्हणजे भारतात प्रांतागणिक रामायणे आहेत. तशीच ती भारताबाहेर लंकेपासून कंबोडियापर्यंत आहेत. त्या विविध रामायण संहितांमधे काही ठरावीक पात्रे सोडली तर कथानकांत एकवाक्यता नाही. प्रत्येक ठिकाणी आणि जवळपास प्रत्येक संहितेत रामायणातील व्यक्तिविशेष आणि घटनाविशेष यांच्या वर्णनात फरक आलेले आहेत. जैनांच्या रामकथेत तर सीता ही रामाची बहीण मानली गेली आहे!
मी ‘आर्किटेक्चर’चे काही विषय 
बोईंग इंटरनॅशनल विमान कंपनीचे सिनियर व्हाईस प्रेसिडेंट डॉ. दिनेश केसकर भेटले.
इंदूरचे श्याम खरे पंच्याऐंशी वर्षांचे आहेत. ते व्यवसायाने सिव्हिल इंजिनीयर; त्यांची निष्ठा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची आहे. पण त्यांचे आयुष्य साठाव्या वर्षांनंतर एकाएकी बदलून गेले. त्यांना अचानक पद्य लेखनाचा 
मराठीत नियतकालिके अनेक प्रकाशित होत असतात. काही नियतकालिके काळाच्या ओघात बंद पडली; काही नवी सुरू होतात, तरी हाताच्या बोटांवर मोजता येणारी ठरावीक नियतकालिके संपादक-मालक यांच्या चिकाटीच्या प्रयत्नांनी सुरू आहेत. त्यांचीही अवस्था फार काही ठीक नाही. ती सर्व नियतकालिके सहसा साहित्याशी संबंधित अशा व्यक्तींनी किंवा संस्थांनी सुरू केलेली आहेत. त्यातीलच ‘कुसुमाकर’ हे मासिक. त्याने त्याचे वेगळेपण जपले आहे. ‘कुसुमाकर’ म्हणजे भ्रमर, फुलांच्या भोवती सतत फिरणारा, परागकण आणि मध गोळा करणारा. मात्र हा ‘कुसुमाकर’ थोडा वेगळा आहे. कवितेत रमणाऱ्या एका मुसाफिराने सुरू केलेले ते लहानसे मासिक आहे. त्या मुसाफिराचे नाव आहे श्याम पेंढारी.
भारतात जशा महापालिकेच्या शाळा असतात तशी अमेरिकेत पब्लिक स्कूल्स असतात, पण भारतातील महापालिकेच्या शाळा व अमेरिकेतील पब्लिक स्कूल्स यांमध्ये जमीन-अस्मानाचा फरक आहे. महापालिकेच्या शाळांत गरीब पालकांची मुले जातात, कारण त्यांना खाजगी शाळा परवडत नाहीत, पण अमेरिकेत श्रीमंत पालक त्यांच्या मुलांची नावे ते ज्या विभागात राहतात तेथील पब्लिक स्कूलमध्ये घालण्यासाठी धडपडत असतात. इतकेच नाही, तर चांगल्या पब्लिक स्कूलसाठी त्या भागात घरही घेतात.
‘राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघा’चे सरसंघचालक मोहन भागवत यांनी दिल्लीतील व्याख्यानमालेत गोळवलकर गुरुजींचे ‘बंच ऑफ थॉट्स’मधील काही विचार कालबाह्य झाले असल्याचे म्हटले! भागवत यांनी काँग्रेसमुक्त नव्हे युक्त भारत, मुस्लिमांसह हिंदू राष्ट्र आदी मुद्दे आग्रहाने मांडले. विचारवंत, समीक्षक रावसाहेब कसबे यांचे ‘झोत’ नावाचे 
साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षांची निवडणूक ही छटाकभर मतदारांची लोकशाही प्रक्रिया होऊन गेली आहे. ती मुठभरांची लोकशाही 2017 सालापर्यंत होती- म्हणजे वेगवेगळ्या प्रादेशिक साहित्यसंस्थांनी निवडलेल्या सुमारे आठशे लोकांना त्यात मताधिकार होता. पण त्यासाठी लोकशाही पद्धतीच्या निवडणुकीचा सारा सरंजाम करावा लागे. त्यात ज्यांनी अध्यक्षपदाकरता अर्ज भरले अशा उमेदवारांची दमछाक होई. त्यांच्या वेळोवेळच्या विधानांतून उद्भवलेल्या आणि साहित्यविषयक उथळ भूमिकेला माध्यमे बरीच फोडणी देत. त्यातून चहाच्या पेल्यातील वादळे होत. आरोप-प्रत्यारोप, साहित्य संस्थांची दादागिरी, मतपत्रिकांची जमवाजमव असे सारे खेळ चालत. दुय्यम लेखकांची उमेदवारी. साराच सावळा गोंधळ. त्यावर महामंडळाची घटनादुरुस्ती होऊन नवीन निवडपद्धत आली. अरुणा ढेरे यांची निवड त्या पद्धतीने फारच शांततेने जाहीर झाली. मजा नाही आली! काही निवडणूक लढवू म्हणणाऱ्यांची नव्या व्यवस्थेने स्वप्ने करपली. प्रगतिशील नागपूरकर महामंडळ अध्यक्षाने निवडणूक नाट्य घडू न दिल्याने महाराष्ट्रीयांची बिनपैशांची करमणूक थांबली, ते फारच वाईट झाले. पुन्हा छटाकभरांचे लोकशाही हक्क हिरावले गेल्याने तेही बिच्चारे नाराज झाले. विदर्भाचे लॉबिंग चालू असल्याने ती संशयाची सुई अनेकांना टोचली. ‘मराठवाडा साहित्य परिषदे’ने त्यांची नावे आयत्या वेळी मागे घेतली. यवतमाळ येथे संमेलन होणार असल्याने ‘विदर्भ साहित्य संघा’ने सुचवलेला उमेदवार गादीवर बसणार असल्याची आवई उठवली गेली. अरुणा ढेरे यांचे नाव पुणेकरांनी सुचवलेले होते. मात्र त्यांचे ते एकमेव नाव नव्हते.
‘साहित्यकलांचा जमाना हरवत आहे’ हे खरेच आहे. या वर्षीच्या बदललेल्या निवड प्रक्रियेमुळे आणि त्यातून झालेल्या सुयोग्य निवडीमुळे चिखलात रुतून बसलेला पाणघोडा किंचितसा हलला हे चित्र माझ्या डोळ्यांसमोर उभे राहते आणि तो केवळ किंचित हलला आहे, त्याला उठवून बाहेर आणणे अपेक्षित आहे, हे आणिक सत्य आहे. 'उठेल हो.. निदान हलला तरी' म्हणणाऱ्या भंपक optimistic जनांना मला काही सांगावेसे वाटते. मुळात खोल पोटात झालेल्या आजाराला या प्रक्रिया बदलण, अध्यक्ष निवडीवरून बोलून बोलून दात झिजवणे, नव्याने कोणी 'सर्वमान्य' अध्यक्ष निवडणे हे म्हणजे वरून पोटाला थंडावा मिळण्यासाठी लावलेल्या तेलाचा फील देते आणि म्हणूनच, सुरुवातीला ‘साहित्यकलांचा जमाना हरवत आहे’ या मताला मी दुजोरा दिला. हे मी रोज अनुभवत आहे. समोर जो वर्गात विद्यार्थी बसतो तो साहित्यापासून सोडाच, भाषेपासूनही नाही, तर मराठीपासूनही कोसो मैल दूर आहे. त्याला मनापेक्षा पोट महत्त्वाचे आहे. समाजात वाढत चाललेला ‘उपभोक्तावाद’ हा त्याला कारणीभूत आहे. तळागाळापर्यंत साहित्य पोचत नसेलही, परंतु आज गाळच इतका साचला आहे, की त्यावर सुपीक जमीन समजून शेती करणाऱ्या किसानांना विषाचीच फळे खावी लागणार आहेत. नुकताच निसटून गेलेला, आज हातात आलेला आणि उद्या येऊ घातलेला तरुण जोपर्यंत या साहित्य संमेलनाचा मध्यबिंदू होत नाही, त्याच्याकरता जोपर्यंत हे साहित्यसंमेलन भरत नाही तोपर्यंत काही खरे नाही.
एका वृत्तवाहिनीवर डॉ. अरुणा ढेरे यांची मुलाखत पाहिली (२ नोव्हेंबर २०१८). त्यातील प्रश्नाचे स्वरूप हे नवनिर्वाचित साहित्य संमेलन अध्यक्ष या मुख्यत्वे कवयत्री आहेत आणि मग ललित लेखक, कथाकार, संशोधक वगैरे... हे लक्षात घेऊन ठेवले नव्हते.