फटाक्यांच्या  कारखान्यात आग लागून दहा बळी...

‘बीपीसीएल रिफीयनरी’मध्ये बॉयलरचा स्फोट होऊन त्रेचाळीस जण गंभीर जखमी...

दिल्लीला जाणाऱ्या बसमध्ये आग लागून सत्तावीस लोक जळून खाक झाली...

पुण्याला साड्यांच्या गोडाऊनला आग लागून पाच जण मृत्यूमुखी व लाखो रुपयांचे नुकसान...

आग लागण्याच्या अपघातांच्या अशा पन्नास ते साठ घटना भारतात रोज घडत असतात. त्या घटनांच्या बातम्या आपण वाचत असतो, टीव्हीवर पाहत असतो, मनापासून हळहळतो आणि विसरून जातो. पण भाजण्याच्या अपघातांविषयी आणि भाजणाऱ्या व्यक्तींविषयी खूप गंभीरपणे विचार करण्याची गरज आहे. त्याची काही कारणे पुढीलप्रमाणे –

पुण्याची व्यापारी गल्ली म्हणून पासोड्या विठोबा ते मारूतीचे मंदिर हा भाग प्रसिद्ध आहे. त्या गल्लीला लक्ष्मी रोडशी जोडणार्याल चौकाला मोती चौक असे नाव आहे. त्या गल्लीत पूर्वी पासोड्यांचा बाजार भरत असे. आता त्या गल्लीत इलेक्ट्रिकच्या वस्तूंची ठोक बाजारपेठ आहे. तेथेच, मुरुडकर यांचे दुकान 1940 सालापासून आहे. पासोड्या विठोबाच्या समोर त्यांच्या दुकानाची ‘मुरुडकर झेंडेवाले - कल्पकतेचे माहेरघर’ अशी आकर्षक पाटी ग्राहकांचे लक्ष वेधून घेते. तसेच, बाहेर ठेवलेल्या आकर्षक वस्तूंमुळे ग्राहकाच्या मनात कुतूहल जागे करते.

मुरुडकर यांनी पगड्या बनवण्याचा व्यवसाय चार पिढ्यांपासून जपला-जोपासला आहे. त्यांनी पगडी लोप पावण्याच्या उंबरठ्यावर असताना तिचे सांस्कृतिक वैशिष्ट्य जपले व तिला परंपरेचा मान मिळवून दिला! त्या दुकानाचे विद्यमान चालक आणि मालक आहेत गिरीश मुरुडकर. गिरीश यांच्या पणजोबांनी त्या गल्लीत छोटेसे दुकान सुरू केले. त्यांच्या वडिलांनी ते नावारूपाला आणले. त्यांचे पणजोबा शंकरराव हे लोकमान्य टिळक यांचे सहकारी होते. त्यांचे चिरंजीव रघुनाथ शंकर मुरुडकर, पद्माकर रघुनाथ मुरुडकर आणि आता गिरीश मुरुडकर अशी ती परंपरा आहे.

माझे मूळ गाव सांगली जिल्ह्यातील दुधगाव. माझा जन्म एका अशिक्षित, रांगड्या शेतकरी कुटुंबात झाला. माझे कुटुंब दुष्काळी कामावर जात असे. मीही त्यांत होतो. मी माझे शिक्षण तशा प्रतिकूल परिस्थितीत सांगली येथे आणि शिवाजी विद्यापीठातून पूर्ण केले (एम एस्सी - केमिस्ट्री). किर्लोस्करवाडी, मुंबई, पुणे येथे उमेदवारी केली; मी स्वप्न उराशी उद्योग उभारणीचे बाळगले; मी घर एक सायकल आणि नव्वद रुपयांनिशी सोडले, भावाकडे पलूसला काही काळ राहिलो. एमआयडीसी पलूसला त्याच वेळी, 1979 साली सुरू झाली. माझी नोंदणी एमआयडीसीतील पहिला उद्योजक म्हणून आहे. मी प्लास्टिक मोल्डिंगचा उद्योग सुरू केला. त्या ठिकाणी इंडस्ट्रियल मटेरियल, रबर यांची निर्मिती केली जात असे. मी छोटेमोठे कारखाने, साखर कारखाने, दूधडेअरी यांच्याशी त्यातून जोडला गेलो.

मी नाविन्याच्या शोधात सतत असे. मी कारखान्यांच्या गरजा आणि पारंपरिकतेला छेद या दोन्ही गोष्टी कशा साधता येतील, त्यांचा विचार करून अनेक इनोव्हेटिव्ह प्रॉडक्टस तयार केले. त्यातून कारखान्यांचा फायदा झाला आणि आम्हाला नवनवी गिऱ्हाईके मिळत गेली. माझा भर सतत ‘आर अॅण्ड डी’ यावर राहिलेला आहे. साहजिकच, लोक माझ्याकडे उत्साही, उपक्रमशील माणूस म्हणून पाहतात. मी माझा उद्योग एकाचे चार युनिट करत वाढवला. मात्र, मधील काळात दुष्काळ पडला. त्याचा परिणाम उद्योगावर झाला. मला मर्यादा येऊ लागल्या. म्हणून मी शाश्वत व्यवसायाची नीती अंगीकारली.

गोटूल ही आदिवासी समाजसंस्कृतीतील बहुआयामी व्यवस्था आहे. तेथे गावाच्या विकासाचे, जत्रा-उत्सवांच्या विधींचे निर्णय घेतले जातात. तेथे गावाचे प्रश्न मांडले जातात. ते सोडवण्याचे मार्ग शोधले जातात. त्या अर्थाने गोटूल ही ग्रामसभा आहे, सामाजिक-सांस्कृतिक केंद्र आहे, शिक्षण-प्रशिक्षणाचे साधन आहे, ते सामूहिक संवादाचे माध्यम आहे, गावातील प्रश्न सोडवण्याचे कोर्टही आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे सर्वांच्या सहभागातून गावाच्या सामूहिक निर्णयप्रक्रियेचे ते स्थान आहे; लोकशाहीचे पारंपरिक केंद्र आहे.

महाराष्ट्राच्या उत्तरेला गडचिरोली भागातील गोंड, माडिया आदिवासींची संस्कृती म्हणजे ‘गोटूल’ आणि गोटूल म्हणजे मुक्त लैंगिक संबंध एवढाच अर्थ पसरवला जातो. उलट, आदिवासींसाठी ‘गोटूल’ हे नाचगाण्यापलीकडे सामुदायिक जीवनपद्धतीचा, सामूहिक निर्णयप्रक्रियेचा एक प्रगत नमुना आहे.

गोटूल महाराष्ट्रात गडचिरोली जिल्ह्यामध्ये गोंड, माडिया, मुरिया या आदिवासी गावांमध्ये आहेत. त्याशिवाय ती मध्यप्रदेश व छत्तीसगड राज्यात त्याच समाजात आढळतात. गोटूल गावाच्या मध्यभागी असते. पण गोटूल म्हणजे फक्त गावचे सभागृह नाही, तेथे गावातील लोक जमतात, चर्चा करतात, निर्णय घेतात, न्यायनिवाडे करतात, उत्सव साजरे करतात.

इतिहासाचार्य विश्वनाथ काशीनाथ राजवाडे यांनी जमवलेल्या सुमारे एक लाख दुर्मीळ कागदपत्रांचा ठेवा http://vkrajwade.com  ह्या संकेतस्थळावर उपलब्ध करून दिला गेला आहे. राजवाडे संशोधनमंडळ (धुळे), यशवंतराव चव्हाण प्रतिष्ठान (मुंबई) व नेहरू सेंटर (मुंबई) ह्यांची ती संयुक्त कामगिरी आहे. संकेतस्थळावर विभाग विविध आहेत. त्यांपैकी राजवाडे ह्यांच्याविषयीच्या विभागात वि.का.राजवाडे ह्यांचे संक्षिप्त चरित्र, त्यांच्या चरित्रातील घटनाक्रम, त्यांची छायाचित्रे, त्यांचे हस्ताक्षर; तसेच, प्रबोधनकार के.सी. ठाकरे, श्री.व्यं. केतकर व साने गुरुजी ह्यांचे राजवाड्यांवरील लेख, वि.का. राजवाडे ह्यांचे वडील बंधू वैजनाथशास्त्री राजवाडे ह्यांचे वि.का. राजवाडे यांविषयीचे पत्र ह्यांचा समावेश आहे. इतिहासाचार्य विश्वनाथ काशीनाथ राजवाडे संशोधन मंडळ ह्या संस्थेविषयीची माहिती; तसेच, तेथील सार्वजनिक ग्रंथालयाविषयीची माहितीही संकेतस्थळावर वाचण्यास मिळते.

पुणे येथील ‘ज्ञानप्रबोधिनी’ संस्थेची स्थापना कै. विनायक विश्वनाथ तथा अप्पा पेंडसे यांनी 1962 साली केली. प्रबोधिनी ही मुख्यतः गुणवंत विद्यार्थ्यांची शाळा म्हणून परिचित आहे. तथापी प्रबोधिनीचे कार्य ग्रामविकसन, संशोधन, आरोग्य या क्षेत्रांमध्येही लक्षणीय आहे. प्रबोधिनीने अंगिकारलेला ‘संस्कार कार्यक्रम’ हा आणखी एक महत्त्वाचा उपक्रम आहे. त्यामधून प्रबोधिनी घराघरात कुटुंबाकुटुंबात जाऊन पोचते. समाजात सर्वांना व्यक्तिगत आणि कौटुंबिक जीवनात धार्मिक आचरण हवे असते. अपत्यजन्म, विवाह, देहावसान या कौटुंबिक घटना संस्कारांनी बांधलेल्या असतात. व्यक्तीच्या जीवनाला असलेला सामाजिक, राष्ट्रीय आणि आध्यात्मिक संदर्भ त्या संस्कारांमधून प्रकट होत असतो. हिंदू जीवनपद्धतीत सोळा अर्थपूर्ण संस्कारांची मांडणी केली आहे. त्या संस्कारांचा मूळचा आशय काळाच्या ओघात हरवला गेला आहे. तो आशय आणि त्यांतील मूल्ये प्रबोधिनीच्या संस्कारांमधून पुनःप्रकट करण्याची योजना आहे.