अकोल्याच्या ‘राष्ट्रीय शाळे’च्या स्वातंत्र्यपूर्व कालखंडातील योगदानाला मोठा इतिहास आहे. पारतंत्र्यात असलेल्या भारतातील तरुण पिढीला मार्गदर्शन करण्याचे काम शिक्षणाच्या माध्यमातून करावे या हेतूने पश्चिम महाराष्ट्र सातारा परिसरातील पाच मुले एकत्र आली. त्यात कै. पुरुषोत्तम धोंडो कुलकर्णी, कै. अण्णासाहेब शिवनामे, कै. रघुनाथ गणेश पंडित (दादासाहेब पंडित), बापुसाहेब सहस्रबुद्धे, कै. कृष्णा मास्तर सबनीस होते. त्यांनी तो उद्योग लोकमान्य टिळक यांच्याकडून प्रेरणा घेऊन, १९१७ मधील मे महिन्यात अकोल्यात येऊन केला.

परमार वंशाचा उदय इसवी सन पूर्व २५०० च्या आसपास राजस्थानमधील अबू पर्वतावरील अग्निकुंडामधून झाल्याचा उल्लेख भविष्यपुराणामध्ये मिळतो. हे ‘प्रमार’ परमार वंशाचे प्रथम शासक होते व त्यांची राजधानी अवंतिका (उज्जैन) होती. परमार राजवंशामध्ये सम्राट विक्रमादित्य व चक्रवर्ती राजा भोज यांच्यासारखे महान, वीर, पराक्रमी, विद्वान राजे होऊन गेले. परमार राजवंशाचा अस्त इसवी सन ७१० मध्ये शक आणि हूण यांनी केला. ‘कृष्णराज (उपेंद्र)’ यांनी परमार राजवंशाची राजधानी उज्जैन पुन्हा इसवी सन ८९७ मध्ये जिंकली व परमार साम्राज्य उभे केले. चक्रवर्ती राजा भोज यांचा जन्म ९८० मध्ये झाला. राजा भोज त्यांच्या वयाच्या चौदाव्या वर्षी उज्जैनीचे शासक बनले. त्यांनी त्यांची राजधानी उज्जैनवरून धारमध्ये स्थलांतरित केली. त्यांनी त्यांच्या शासनकाळामध्ये शंभरपेक्षा जास्त लढाया जिंकल्या. त्यामध्ये भीम, कर्णाट, लाट, चालुक्य, अहिरात, तोग्गल, महमुद गजनवी ह्या लढाया मुख्य होत. त्यांनी हिमालय ते सागर व द्वारका ते बंग देश अशा चतुर्भुज दिशांमध्ये शासन केले. चक्रवर्ती राजा भोज साहित्य, लोककला, संस्कृती यांचे पुरस्कर्ता होते.

महाराष्ट्र राज्य सरकारने ‘जलयुक्त शिवार योजना’ राज्यात फडणवीस सरकार स्थापन झाल्यानंतर, 2015 पासून कार्यान्वित केली. त्याच सुमारास नाना पाटेकर आणि मकरंद अनासपुरे यांच्या ‘नाम फाउंडेशन’ने ‘पाणी अडवा आणि पाणी जिरवा’ ही मोहीम युद्धपातळीवर राबवण्यास सुरुवात केली. त्यानंतर, एक वर्षाने म्हणजे 2016 सालापासून आमिर खान यांच्या ‘पाणी फाउंडेशन’ने हजारो गावांत पावसाचे पाणी जमिनीच्या पोटात ढकलण्यासाठी लोकांमध्ये कुदळ, फावडी व घमेली यांचे वाटप करून लोकांना चर खणण्यासाठी उद्युक्त केले. त्या संघटनांनी त्यांच्या उपक्रमांद्वारे राज्यातील हजारो गावे पाणीदार केल्याचा दावा केला आहे. परंतु मोसमी पावसाने 2018 सालात ओढ दिल्यानंतर संघटनांचा तो दावा किती फोल होता ही बाब उघड झाली आहे. राज्यात एकशेएकावन्न तालुके दुष्काळग्रस्त म्हणून जाहीर करण्याची नामुष्की ओढवली आहे!

कातकरी समाजाची लोकवस्ती सातारा जिल्ह्याच्या जावळी तालुक्यात मेढा या गावी नऊशेपंचाहत्तर हेक्टरवर पसरलेल्या कण्हेर धरणाच्या परिसरात आहे. त्या आदिवासी कातकरी समाजाचे उदरनिर्वाहाचे मुख्य साधन म्हणजे मच्छिमारी. मच्छिमारीसाठी ठेकेदारी पद्धत कण्हेर धरणाच्या निर्मितीनंतर सुरू झाली. त्यामुळे कातकरी भूमिपुत्रांचे उदरनिर्वाहाचे हक्काचे साधन हिरावले गेले. त्यांना सरकारकडून उपजीविकेचे दुसरे कोणतेही साधन उपलब्ध करून दिले गेले नाही. आदिवासी विकास विभागाकडून मच्छिमारीसाठी होड्या, जाळी उपलब्ध करून देण्यात आली, पण सरकारने जलाशयात उतरण्याचा हक्क मात्र नाकारला! अशा विसंगत परिस्थितीत, दीपक मुकणे हे त्याच समाजातील तरुण पुढे आले. त्यांनी कातकरी समाजाच्या दहा-पंधरा युवकांची मोट बांधली व ‘श्रमिक आदिवासी कातकरी सामाजिक व शैक्षणिक मंडळा’ची स्थापना केली. त्यांनी त्या माध्यमातून कातकरी समाजाच्या न्याय्य हक्कांसाठी 2014 सालापासून लढा उभारला आहे. त्यांना 2019 मध्ये यश येण्याचे चिन्ह जाणवत आहे.

‘रेनबो’ या संस्थेने वृद्धाश्रम व घर यांचा मध्य साधण्याचा प्रयत्न केला आहे. ती संस्था ऑक्टोबर 2015 मध्ये सुरू झाली. ती एका संघटनेच्या अंतर्गत चालवली जाते. त्या संघटनेचे नाव आहे Center for Action Research & Education (CARE). ‘रेनबो’ संस्थेत विविध वयोगटांतील आजी-आजोबा येतात. वय वर्षें बासष्टपासून ते वय वर्षें अठ्ठ्याऐंशीपर्यंतचे आजी-आजोबा सध्या तेथे येतात. त्या वयातील लोकांशी बोलणे जास्त गरजेचे असते, त्यांना सहवासही हवासा असतो. त्यांना त्या दोन्ही गोष्टी तेथे मिळतात. काही आजी-आजोबा आठवड्यातून एकदा येतात, तर काही आठवड्यातून दोनदा येतात. काहीजण रोज येतात. रेनबो म्हणजे सात रंगांनी मिळून तयार झालेले ‘इंद्रधनुष्य’. त्या इंद्रधनुष्याप्रमाणे वेगवेगळ्या प्रांतांतील, जाती-धर्मांतील लोक एकत्र गुण्यागोविंदाने एकमेकांची सुखदुःखे वाटून दिवसभरातील वेळ आनंदाने घालवतात आणि संस्थेचे नाव सार्थ ठरवतात.

लहान मुलांचे जसे पाळणाघर असते तसेच मोठ्यांचे म्हणजे आजी-आजोबांचेही पाळणाघर काढावे ही कल्पना अनुराधा करकरे यांना सुचली आणि त्यांनी ती अंमलात आणली. त्यांना त्यांच्यासारख्याच अवलियांची त्या कामात साथ लाभली आहे. आजी-आजोबांचा वेळ मजेत जावा, त्यांना त्यांच्या वयाचे साथीदार गप्पा मारण्यासाठी मिळावेत, त्यांचे ‘बोनस’ दिवस आनंदात जावेत आणि त्यांच्या मुलांनादेखील त्यांच्या ऑफिसमध्ये निश्चिंतपणे जाता यावे या उद्देशाने संस्था उभारली गेली. संस्थेचे कार्य गेली चार वर्षें चालू आहे.

‘अवनी मतिमंद मुलांचे निवासी विद्यालय’ गेली दहा वर्षें कल्याणजवळील मुरबाड या ठिकाणी कार्यरत आहे. समाजात मतिमंद मुले ही वेडी म्हणून हिणवली जातात, दुर्लक्षित राहतात. तशा दुर्लक्षित, गरीब मुलांना केवळ शिक्षण मिळावे एवढ्याकरता नाही तर त्यांना सर्वसामान्यांसारखे मुक्त जगण्याचा अधिकार मिळावा यासाठी प्रतिभा इरकशेट्टी यांनी मुलांचे ते निवासी विद्यालय सुरू केले आहे. प्रतिभा मूळ ठाण्याच्या आहेत. त्या शाळेची स्थापना २००८ साली झाली. शाळेला महाराष्ट्र शासनाची मान्यता २००९ साली मिळाली.

गरीब, आदिवासी पाड्यातील अशिक्षित पालक त्यांच्या पाल्यांमध्ये असलेली कमतरता आरंभी ओळखू शकत नाहीत. त्यांचे मुलांकडे दुर्लक्ष होते. तशात मुले मतिमंद असतील तर शेवटच्या टप्प्यात येऊन वेडी होण्याची शक्यता असते. क्वचित कोणाचा मृत्यू होतो. वास्तवात, प्रतिभा यांच्यावरच तसा प्रसंग उद्भवला होता. त्यामुळे त्यांच्या कामास जिव्हाळ्याचा स्पर्श लाभला आहे. प्रतिभा या माहेरून चाबुकस्वार. त्यांचे माहेर व सासर, दोन्ही परिवार सोलापूरचे. त्यांचा जन्म व शिक्षण मात्र ठाण्यात झाले. त्यांचा विवाह १९९१ साली झाला. त्यांचे पती हयात नाहीत.

आमच्या काकाने आम्हा मुलांना लहानपणी प्रत्येकास देखणे गुलाबी रंगाचे प्लास्टिकचे डुक्कर (पिगी बँक) वाटले होते. तो बँकेत काम करत होता. डुकराच्या पाठीवर पैसे टाकण्यासाठी एक छेद होता आणि त्या डुकराचे पोट मोठ्ठे होते. ती सुरूवात होती पैसे साठवण्याची सवय लावणारी. मग मी पावडरचा रिकामा उंच असा डबा घेऊन, त्याच्या तळाला आडवे छिद्र पाडून, त्यात खाऊला, वाढदिवसाला वगैरे मिळणाऱ्या पैशांतून बरेच पैसे साठवले. गंमत म्हणजे तो डबा एके दिवशी फोडला तेव्हा मोठ्ठे घबाड हाती लागले! इतका आनंद झाला ती रक्कम पाहून! आणि थेंबाथेंबाने तळे साचल्याचे आश्चर्यही वाटले.

हर्षल, प्रणव, मनोज आणि त्यांचे काही मित्र व्हॉट्सअॅपच्या माध्यमातून 2014 साली एकत्र आले आणि सोशल मीडियावरून अभ्यास मोहिमेच्या कामाला लागले! ही नव्या जमान्याची नवी रीत आहे. त्यांना एकत्र आणणारा घटक ठरला सावरकरप्रेम. त्यांनी सावरकर जयंतीला त्यांच्या जन्मगावी भगूर (नाशिक) येथे जाऊन ‘भगूरपुत्र स्वातंत्र्यवीर सावरकर समूह’ आणि ‘स्वातंत्र्यवीर सावरकर समूह’ असे दोन गट बनवले. सावरकर यांच्या विचारांचा प्रचार करणे हा त्यांचा उद्देश. त्यांनी त्या गटांच्या वतीने ‘भगूर दर्शन व अभ्यास मोहिमे’चे 28 मे 2017 रोजी आयोजन करण्यात आले. ते फक्त दर्शन नव्हते तर अभ्यासमोहीमसुद्धा होती! मोहिमेत भगूरमधील सावरकर यांच्या आठवणींना उजाळा दिला गेला. दादरा-नगरहवेलीचे स्वातंत्र्यसैनिक वसंत प्रसादे, पवार, यशवंत पाळंदे आणि शंकर परांजपे हे त्या मोहिमेत सहभागी झाले होते. त्यांनी  ज्ञात-अज्ञात क्रांतिकारकांच्या माहितीचा कोश तयार केला आहे. चंद्रकांत शहासने यांचे मार्गदर्शन त्यांना मोहिमेसाठी मिळत असते. पहिल्या वर्षाच्या त्या अभ्यास मोहिमेत पन्नास-साठ लोकांनी सहभाग नोंदवला.

दुर्गवीर ही मुंबईस्थित संस्था. ती गडकिल्ले, मंदिर, जुन्या वास्तू संवर्धन आणि त्यांच्या परिसरातील जनतेचा विकास यासाठी कार्य करत आहे. पण तिला मुंबईची संस्था तरी का म्हणायचे? दुर्गवीर गावोगावी आहेत. त्यांचा मूळ विचार महत्त्वाचा आहे. शिवाजी महाराजांची मुद्रा तयार करताना लोककल्याण, स्वराज्याचा विस्तार या गोष्टींचा विचार केला गेला. ‘दुर्गवीर प्रतिष्ठान’तर्फे मुंबई, पुणे, नाशिक, सातारा, बीड, कोल्हापूर, बेळगाव, रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, लातूर येथील तरुण-तरुणी गडकोटांच्या संवर्धनासाठी 2008 पासून झटत आहेत. ‘दुर्गवीर प्रतिष्ठान’चे अध्यक्ष आणि संस्थापक आहेत, संतोष हासुरकर. त्यांचे मूळ गाव बेळगाव. त्यांचे वास्तव्य मुंबईमधील सांताक्रुझ येथे असते.

ठिकठिकाणचे दुर्गवीर दर शनिवार-रविवारी व सुट्ट्यांच्या इतर दिवशी किंवा आठवडाभराच्या काम-कॉलेजच्या व्यस्त वेळापत्रकातून वेळ मिळाला, की एकत्र येतात आणि गडांच्या मोहिमेवर निघतात. ‘दुर्गवीर प्रतिष्ठान’ची श्रमदान मोहीम असते, तशी दुर्गभ्रमंती मोहीमही असते. दुर्गवीर नुसते दुर्गांच्या संवर्धनाचे काम करतात असे नव्हे तर शिवाजी महाराजांच्या शौर्यशील संस्कृतीचे स्मरण करण्यासाठी विविध उपक्रमही राबवतात.

‘दुर्गवीर’ शिवजयंती असो वा शिवराज्याभिषेक, गुढीपाडवा असो वा दसरा प्रत्येक सण तितक्याच उत्साहाने व मराठमोळ्या पद्धतीने शक्य तर गड परिसरात साजरा करतात. संस्थेने दुर्ग शहरीकरणाच्या रेट्यात विस्मृतीत जाऊ नयेत म्हणून काही गडांच्या जवळच्या मार्गांवर गडांची माहिती देणारे स्थान दर्शवणारे दिशादर्शक फलक लावले आहेत.

सचिन मूळ सोलापूरचा. तो सध्या पुण्यात वकिली करतो. त्याची कमाल म्हणजे तो विविध सामाजिक उपक्रमांतून माणुसकी जोपासतो! त्याने तो रस्त्याच्या कडेला फूटपाथवर उघड्याने झोपलेल्या लोकांसाठी काय करू शकतो या विचाराने ‘समाजबंध’ या नावाने कपडे संकलन आणि वाटप करणारी पहिली भिंत पुण्यात सुरू केली. भिंत दांडेकर पुलाजवळ राष्ट्र सेवादल कार्यालयाजवळ होती. त्या अभिनव संकल्पनेला समाजातून आणि माध्यमांतून उदंड प्रतिसाद मिळाला. त्यातूनच ‘फिरते समाजबंध’ या त्याच्या उपक्रमाची सुरुवात झाली. त्यातून ‘समाजबंध’ पुण्याबाहेरील आदिवासी वाड्या-वस्त्यांवर पोचले.