आमच्या काकाने आम्हा मुलांना लहानपणी प्रत्येकास देखणे गुलाबी रंगाचे प्लास्टिकचे डुक्कर (पिगी बँक) वाटले होते. तो बँकेत काम करत होता. डुकराच्या पाठीवर पैसे टाकण्यासाठी एक छेद होता आणि त्या डुकराचे पोट मोठ्ठे होते. ती सुरूवात होती पैसे साठवण्याची सवय लावणारी. मग मी पावडरचा रिकामा उंच असा डबा घेऊन, त्याच्या तळाला आडवे छिद्र पाडून, त्यात खाऊला, वाढदिवसाला वगैरे मिळणाऱ्या पैशांतून बरेच पैसे साठवले. गंमत म्हणजे तो डबा एके दिवशी फोडला तेव्हा मोठ्ठे घबाड हाती लागले! इतका आनंद झाला ती रक्कम पाहून! आणि थेंबाथेंबाने तळे साचल्याचे आश्चर्यही वाटले.

हर्षल, प्रणव, मनोज आणि त्यांचे काही मित्र व्हॉट्सअॅपच्या माध्यमातून 2014 साली एकत्र आले आणि सोशल मीडियावरून अभ्यास मोहिमेच्या कामाला लागले! ही नव्या जमान्याची नवी रीत आहे. त्यांना एकत्र आणणारा घटक ठरला सावरकरप्रेम. त्यांनी सावरकर जयंतीला त्यांच्या जन्मगावी भगूर (नाशिक) येथे जाऊन ‘भगूरपुत्र स्वातंत्र्यवीर सावरकर समूह’ आणि ‘स्वातंत्र्यवीर सावरकर समूह’ असे दोन गट बनवले. सावरकर यांच्या विचारांचा प्रचार करणे हा त्यांचा उद्देश. त्यांनी त्या गटांच्या वतीने ‘भगूर दर्शन व अभ्यास मोहिमे’चे 28 मे 2017 रोजी आयोजन करण्यात आले. ते फक्त दर्शन नव्हते तर अभ्यासमोहीमसुद्धा होती! मोहिमेत भगूरमधील सावरकर यांच्या आठवणींना उजाळा दिला गेला. दादरा-नगरहवेलीचे स्वातंत्र्यसैनिक वसंत प्रसादे, पवार, यशवंत पाळंदे आणि शंकर परांजपे हे त्या मोहिमेत सहभागी झाले होते. त्यांनी  ज्ञात-अज्ञात क्रांतिकारकांच्या माहितीचा कोश तयार केला आहे. चंद्रकांत शहासने यांचे मार्गदर्शन त्यांना मोहिमेसाठी मिळत असते. पहिल्या वर्षाच्या त्या अभ्यास मोहिमेत पन्नास-साठ लोकांनी सहभाग नोंदवला.

दुर्गवीर ही मुंबईस्थित संस्था. ती गडकिल्ले, मंदिर, जुन्या वास्तू संवर्धन आणि त्यांच्या परिसरातील जनतेचा विकास यासाठी कार्य करत आहे. पण तिला मुंबईची संस्था तरी का म्हणायचे? दुर्गवीर गावोगावी आहेत. त्यांचा मूळ विचार महत्त्वाचा आहे. शिवाजी महाराजांची मुद्रा तयार करताना लोककल्याण, स्वराज्याचा विस्तार या गोष्टींचा विचार केला गेला. ‘दुर्गवीर प्रतिष्ठान’तर्फे मुंबई, पुणे, नाशिक, सातारा, बीड, कोल्हापूर, बेळगाव, रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, लातूर येथील तरुण-तरुणी गडकोटांच्या संवर्धनासाठी 2008 पासून झटत आहेत. ‘दुर्गवीर प्रतिष्ठान’चे अध्यक्ष आणि संस्थापक आहेत, संतोष हासुरकर. त्यांचे मूळ गाव बेळगाव. त्यांचे वास्तव्य मुंबईमधील सांताक्रुझ येथे असते.

ठिकठिकाणचे दुर्गवीर दर शनिवार-रविवारी व सुट्ट्यांच्या इतर दिवशी किंवा आठवडाभराच्या काम-कॉलेजच्या व्यस्त वेळापत्रकातून वेळ मिळाला, की एकत्र येतात आणि गडांच्या मोहिमेवर निघतात. ‘दुर्गवीर प्रतिष्ठान’ची श्रमदान मोहीम असते, तशी दुर्गभ्रमंती मोहीमही असते. दुर्गवीर नुसते दुर्गांच्या संवर्धनाचे काम करतात असे नव्हे तर शिवाजी महाराजांच्या शौर्यशील संस्कृतीचे स्मरण करण्यासाठी विविध उपक्रमही राबवतात.

‘दुर्गवीर’ शिवजयंती असो वा शिवराज्याभिषेक, गुढीपाडवा असो वा दसरा प्रत्येक सण तितक्याच उत्साहाने व मराठमोळ्या पद्धतीने शक्य तर गड परिसरात साजरा करतात. संस्थेने दुर्ग शहरीकरणाच्या रेट्यात विस्मृतीत जाऊ नयेत म्हणून काही गडांच्या जवळच्या मार्गांवर गडांची माहिती देणारे स्थान दर्शवणारे दिशादर्शक फलक लावले आहेत.

सचिन मूळ सोलापूरचा. तो सध्या पुण्यात वकिली करतो. त्याची कमाल म्हणजे तो विविध सामाजिक उपक्रमांतून माणुसकी जोपासतो! त्याने तो रस्त्याच्या कडेला फूटपाथवर उघड्याने झोपलेल्या लोकांसाठी काय करू शकतो या विचाराने ‘समाजबंध’ या नावाने कपडे संकलन आणि वाटप करणारी पहिली भिंत पुण्यात सुरू केली. भिंत दांडेकर पुलाजवळ राष्ट्र सेवादल कार्यालयाजवळ होती. त्या अभिनव संकल्पनेला समाजातून आणि माध्यमांतून उदंड प्रतिसाद मिळाला. त्यातूनच ‘फिरते समाजबंध’ या त्याच्या उपक्रमाची सुरुवात झाली. त्यातून ‘समाजबंध’ पुण्याबाहेरील आदिवासी वाड्या-वस्त्यांवर पोचले.

विद्यार्थ्यांना पुस्तकी ज्ञानाबरोबर दैनंदिन जीवनात उपयोगी पडणारी कौशल्ये शालेय जीवनात प्राप्त व्हावी या हेतूने तांदुळवाडी-मंगळापूरच्या श्री कोल्हेश्वर विद्यालय व ज्युनिअर कॉलेज ऑफ आर्ट्समध्ये मोठा प्रयोग सुरू आहे. ते विद्यालय सातारा जिल्ह्याच्या कोरेगाव तालुक्यात येते. विद्यालयात 2008-09 मध्ये पहिल्यांदा मूलभूत तंत्रज्ञानाची ओळख हा विषय कार्यानुभव या विषयाऐवजी सुरू केला गेला आणि विद्यार्थ्यांच्या जीवनात जीवनकौशल्य शिक्षणाचा ‘अरूणोदय’ झाला. प्राचार्य अरुण मानेसरांची जिद्द, चिकाटी व निष्ठापूर्वक प्रयत्न यांमुळे अवघ्या पाच वर्षांत जिल्ह्यातील आयबीटी (Introduction of Basic Technology) शाळांना मार्गदर्शन करणारे सेंटर म्हणून त्या विद्यालयास मान्यता मिळाली. शाळेची ती नवी ओळख केवळ जिल्ह्यात नव्हे तर राज्यात निर्माण झाली.

मुलांना इंग्रजी शाळेतच घालणे याकडे अधिकाधिक पालकांचा कल दिसत असताना नाशिकमध्ये एका मराठी शाळेसमोर प्रवेशासाठी रांगा दरवर्षी लागतात! शाळेच्या ‘प्रत्येक वर्गात फक्त चाळीस विद्यार्थी’ या धोरणामुळे दरवर्षी अनेकांना प्रवेशाविना परतावे लागते. शाळा वीस वर्षांपूर्वी सुरू झाली. शाळेत गणित, भाषा, विज्ञान या विषयांबद्दलचे काही नवीन दृष्टिकोन, पद्धती, साहित्य तयार करण्यात आलेले आहे. इतर शाळांमधील शिक्षकही साहित्याधारे प्रशिक्षण घेत आहेत. त्या मराठी शाळेचे नाव आहे ‘आनंदनिकेतन’.

ती एक गृहिणी. तिला संसारात थोडा वेळ मिळू लागल्यावर तिच्या मनातील गाणे शिकण्याची जुनी उर्मी उफाळून वर आली आणि तिने एक दिवस थेट गाठले, नागपुरातील सर्वात जुने ‘बुटी संगीत महाविद्यालय’! गाण्याच्या वर्गात जागा नव्हती, पण सतारीच्या वर्गात होती. म्हणून तिने सतार शिकण्यास सुरुवात केली. तेथे तिला प्रसिद्ध दिलरुबावादक शुभदा पेंढारकर गुरू म्हणून लाभल्या... ती गृहिणी म्हणजे नंदिनी सहस्रबुद्धे. त्यांनी स्वतःसाठी म्हणून पंचवीस वर्षांपूर्वी सुरू केलेला तो प्रवास अनेक स्त्रियांना बरोबर घेऊन नदीच्या प्रवाहासारखा विस्तारला आहे.

नंदिनी यांनी सतारवादनात ‘अलंकार’पर्यंतचे शिक्षण घेतल्यावर ‘एसएनडीटी (मुंबई)’, येथून एमएची पदवी मिळवली. त्यांना त्यांच्या माहेरून कलेचा वारसा लाभला आहे. नंदिनी या पूर्वाश्रमीच्या सुनीता बापट. त्यांचे श्रीकृष्ण (बाळ) बापट हे वडील जुन्या काळातील छायालेखक. त्यांनी ‘ऊनपाऊस’, ‘अवघाची संसार’, ‘जगाच्या पाठीवर’ या आणि त्या वेळी गाजलेल्या बऱ्याच मराठी चित्रपटांचे छायालेखन केले आहे. नंदिनी यांनी शाळेत असताना दोन वर्षे गाणे शिकून नंतर खेळांवर जास्त लक्ष दिले.

पुणे जिल्ह्याच्या आंबेगाव तालुक्यातील माळीण हे गाव निसर्गाच्या कोपाने नेस्तनाबूत झाले. वैष्णवधाम हे गावही माळीण या गावासारखे; त्याच परिसरातील; तशीच पार्श्वभूमी असलेले छोटेसे खेडे. लोकवस्ती दोन हजारही नाही. ती वस्ती बुचकेवाडी या नावाने पूर्वी ओळखली जाई; आता ‘वैष्णवधाम’ आहे.  या गावाने अल्पावधीत महात्मा गांधी तंटामुक्त गाव, निर्मल ग्राम, पुणे जिल्हा परिषदेचा डोंगरी भागातील आदर्श कृषी ग्राम अभियानातील प्रथम क्रमांक असे पुरस्कार मिळवले आहेत. तसेच, गावाचा गौरव संत तुकाराम वनग्राम अभियानातही झाला आहे. वैष्णवधामच्या यशोगाथेची सुरुवात झाली 2009 सालापासून.

तोपर्यंत ते गाव होते बकाल खेडे. घरटी एक माणूस मुंबईत चाकरीला. शेती पारंपरिक. जवळ बंधारा बांधलेला. बंधाऱ्यात बुचकेवाडीकरांची जमीन गेलेली, पण बंधाऱ्याच्या पाण्याचा लाभ शेजारच्या पारुंडेकरांना. बुचकेवाडीचे प्रकल्पग्रस्त लाभक्षेत्रात नव्हते. त्यांना पाणी उचलून घेण्याची मुभा होती. मग काही शेतकरी धीर करून एकत्र आले. त्यांनी ‘लिफ्ट इरिगेशन’ची स्कीम करण्याचे ठरवले. पण त्या प्रयत्नाचा लाभ थोडक्या शेतकऱ्यांना; तोही वर्षांतील दोन पिकांपुरता झाला. गावकऱ्यांना शाश्वत विकासाचा मार्ग दाखवला ‘लुपिन फाउंडेशन’ने. त्या  संस्थेने गावकऱ्यांना ‘पाणी अडवा, पाणी जिरवा’ या कार्यक्रमाचे महत्त्व पटवले.

अनिता जावळे जिल्हा परिषद शाळेमध्ये काम गेली पंधरा वर्षें करतात. त्यांनी शिक्षणसेवक म्हणून मार्च 2002 पासून कामाची सुरुवात केली. अनिताची पहिली शाळा होती, लातूर तालुक्यातील वाडी वाघुली या गावची. तेथे जाण्यासाठी खासगी वाहनाशिवाय वाहतुकीची काही व्यवस्था नव्हती. म्हणून स्त्री कर्मचारी ती शाळा नाकारत. अनिताने हिंमतीने ते आव्हान स्वीकारले. बाकी सात सहकारी पुरुष होते. सोबत त्यांच्या खांद्याला खांदा लावून उत्तम काम करून दाखवले. अनिता यांनी पालकांशी, विद्यार्थ्यांशी यशस्वी संवाद साधला. त्याचे फळ म्हणून त्या धनगर वस्तीतील मुली दहावीपर्यंत पोचल्या! त्या पूर्वी पाचवी-सहावीतच शाळा सोडत.

मुला-मुलींना शिक्षणापलीकडे घेऊन जाणारा, त्यांना जीवनाची जाणीव करून देणारा आगळावेगळा उपक्रम पुणे महापालिकेच्या एकवीस शाळांत सध्या चालू आहे. त्यापाठीमागे प्रेरणा आहे गौरी वेद यांच्या ‘स्टेप अप’ या ‘एनजीओ’ची आणि त्यांना पाठिंबा आहे महापालिकेचे सभागृह नेते श्रीनाथजी भिमाले यांचा. शाळांतील या परिवर्तनाचे साधन बनले आहेत विद्यार्थ्यांचे ‘लीडर ग्रूप’. ते गौरी वेद व त्यांच्या सहकाऱ्यांनी निवडले आहेत. कल्पना अशी, की शाळेतील स्वच्छता, शिस्त, अनुपस्थिती, विद्यार्थी-शिक्षक संवाद अशा सर्व समस्यांवर विद्यार्थ्यांच्या ‘लीडर्स ग्रूप’ने पुढाकार घेऊन कृती करावी अशी अपेक्षा त्या उपक्रमात आहे.

गौरी वेद म्हणाल्या, की “एकवीस शाळांमध्ये जो प्रयोग सुरू झाला त्याचा परिणाम समाधानकारक आहे. विद्यार्थ्यांनी प्रथम स्वच्छतेचे काम हाती घेतले. त्यामधून शाळांचे आवार वर्गखोल्या स्वच्छ झाल्या. ती स्वच्छता टिकावी म्हणून विद्यार्थ्यांनी भिंती रंगवण्याचा खटाटोप केला. त्यातून भिंतींवर सुरेख चित्रकला प्रकटली. विद्यार्थ्यांना त्यांच्या अंगी हे कला सौंदर्य होते याची प्रचितीही आली. ‘लीडरशिप ग्रूप’च्या उपक्रमाचे पुढे विस्तारत गेलेले हे परिणाम आहेत.”