- ज्‍योती शेट्ये

प्रशिक्षण-प्रबोधन-संशोधन

‘आत्म दीपो भव’ म्हणत स्वत:च्या अंतरंगात उजळलेल्या प्रकाशात वाटचाल करण्याचे ज्ञान देण्याचा प्रयत्न करणार्‍या, प्रशिक्षण-प्रबोधन-संशोधन ही कार्याची त्रिसूत्री असणार्‍या आणि दक्षिण आशिया खंडात अशी एकमेव संस्था असल्याचा दावा सांगणार्‍या ‘रामभाऊ म्हाळगी प्रबोधिनी’ मध्ये विनय सहस्रबुद्धे ह्यांचा प्रवेश

८ फेब्रुवारी १९८८ ह्या दिवशी झाला. तिथून त्यांनी उड्डाण केले, ते आज भारताच्या राष्ट्रीय वर्तुळात वावरत आहेत. एनडीटीव्ही सह वेगवेगळ्या वाहिन्यांवरील पंडितांच्या चर्चेमध्ये सहभागी होत आहेत. राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय चर्चा-परिषदा यांत ठाम मते मांडत आहेत. तत्सबंधी लेखन करत आहेत. अर्थात त्यांचा म्हाळगी प्रबोधिनीपर्यंतचा प्रवासदेखील सर्वसामान्य नाही, तो कष्टाचा आहे, नियोजनपूर्वक आहे.

अच्युत पालव याने भारतात सर्वत्र आणि इतर अनेक देशांत देवनागरी सुलेखनाची पालखी नेऊन पोचवली आहे. अच्युतचा ध्यास भारतीय अक्षरलेखन कला भौगोलिक सीमा ओलांडून विश्वव्यापी व्हावी हा आहे. तो केवळ दौरे करून थांबत नाही; तो आपल्या कलेच्या विकासासाठी सर्वकाळ गर्क असतो. त्याचे कलेतील प्रयोग सतत चालू असतात.

अच्युतच्या कलाकारकिर्दीला पंचवीस वर्षे झाली तेव्हा त्याने भारतभर ‘कॅलिग्राफी रोडवेज’ हा उपक्रम राबवला. तो यशस्वी झाला. त्याचे वेगवेगळ्या राज्यांतील कलाकारांशी वैचारिक आदानप्रदान झाले. तो अनुभवसमृध्द झाला. त्याच्या कलेची व्याप्ती वाढली. त्याच्या ह्या भ्रमंतीमध्ये, काही राज्यांत सुलेखनकलेविषयी बिलकुल ज्ञान नाही ही बाब उघडकीस आली. अच्युतमुळे तिथे जागृती निर्माण झाली. त्यामुळेच सुलेखनाबद्दल जागृती हा अच्युतचा ध्यास बनला.

अच्युतला ‘पेंण्टिमेंट इंटरनॅशनल अॅकॅडमी फॉर आर्ट अॅण्ड डिझाइन’ ह्या हॅम्बुर्ग (जर्मनी) येथील संस्थेने प्रथम 1991मध्ये निमंत्रित केले. त्यांनतर त्याची जर्मनीला फेरी जवळजवळ प्रत्येक वर्षी असते. सुलेखनाविषयी कार्यशाळा हा प्रमुख उद्देश. तेथील उपक्रमात ज्येष्ठ नागरिकही उत्साहाने सहभागी होतात. त्याच्या 1991मधील पहिल्या दौर्‍यात त्र्याहत्तर वर्षांची महिला देवनागरी हस्ताक्षरकला शिकायला येत होती! असा उत्साह!

इंग्रजीचा भडिमार असणार्‍या आणि विद्यापीठांमधील भाषाविभाग ओस पडत असलेल्या काळातही खडसेसर हिंदी भाषेच्या भवितव्याबद्दल आशावादी आहेत. त्यांच्याकडे भाषासंवर्धनासाठी ‘लँग्वेज इंजिनीयरिंग’ चा भक्कम पर्याय आहे. कालौघात आपली भाषा जिवंत, रसरशीत ठेवायची असेल, तर तिचं रूपही काळानुसार बदलत राहिलं पाहिजे आणि हे बदल खुलेपणानं स्वीकारले पाहिजेत असं खडसेसरांचं म्हणणं आहे. टीव्ही, जाहिराती, सिनेमा, इंटरनेट, पत्रकारिता अशा अनेक माध्यमांना हिंदी भाषातज्ज्ञांची व लेखकांची गरज सतत असते. भाषेचं क्षेत्र हे अनुवाद ही पूर्णवेळ करिअर करता येण्याइतकं विस्तारलेलं आहे. ‘सी डॅक’ सारख्या माहिती तंत्रज्ञान कंपनीत दीड हजारांहून अधिक हिंदी भाषा व्यावसयिक आहेत. वेगवेगळ्या भाषांसाठी खास सॉफ्टवेअर बनवली जात आहेत. अशा परिस्थितीत भाषेचं काय होणार ही चिंता करण्यापेक्षा भाषांमधील उत्तम करिअरची माहिती अधिकाधिक लोकांपर्यत पोचली पाहिजे असं खडसेसर आवर्जून नमूद करतात.

भाषेच्या सद्यस्थितीबद्दल भाष्य करण्याचा अधिकार खडसेसरांना आहे. खडसेसरांचा जन्म छ्त्तीसगडमध्ये असलेल्या सरगुजा संस्थानात 11 नोव्‍हेंबर 1948 रोजी झाला. तिथंच शालेय शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर त्यांनी अकोल्यात म्हणजे त्यांच्या मूळ गावी एम.ए.पर्यंत शिक्षण पूर्ण केलं. त्यानंतर शिक्षकी पेशात असताना. नागपूरातून बी.एड., एम.एड. ह्या पदव्या आणि हिंदी भाषेतील डॉक्टरेट संपादन केली

आशिया खंडातील नोबेल पुरस्कार मानल्या जाणा-या रॅमन मॅगसेसे पुरस्कारानं आतापर्यंत पंचेचाळीसहून अधिक भारतीयांना सन्मानित करण्यात आलं आहे. या प्रभावळीतील नवीन नाव आहे, धुळे-जळगावच्या नीलिमा मिश्रा . या पुरस्कारासाठी निवड झालेली देशातील ती सर्वांत तरुण महिला आहे. 

महाराष्ट्राच्या नकाशात ठिपक्याएवढं अस्तित्व असणा-या बहाद्दरपूर या खेड्यातील तिच्या ग्रामरचनेच्या कार्याला हा पुरस्कार मिळाला आहे. या ग्रामरचनेत आर्थिक स्वयंपूर्णतेबरोबर स्वच्छतेलाही तितकंच महत्त्व आहे. म्हणूनच तिथं बचतगट स्थापना, विपणनव्यवस्था, उद्योजकता यांबरोबरच शौचालय-बांधणीच्या कामालाही प्राधान्य दिलं गेलं आहे. स्वयंपूर्ण ग्राम आणि ग्रामस्थांचा विकास या ध्यासानं झपाटून काम करणा-या नीलिमा मिश्रा या झंझावाताची ही कहाणी आहे.

बहाद्दरपूर हे धुळे–जळगावच्या सीमेवरचं छोटंसं खेडं. अल्प उत्पन्न देणारी शेती आणि महाराष्ट्रातील विकासाच्या वाटांपासून दूर वसलेलं हे गाव. मिश्रा कुटुंबाच्या साताठ पिढ्या तिथंच नांदल्या. खाऊनपिऊन सुखी असलेल्या मिश्रा कुटुंबानं स्वत:भोवती सुखी सुरक्षिततेचा कोष मात्र विणला नाही.

झाडे जशी दिवसउजेडात कार्बनडाय ऑक्साइड घेतात आणि इतर सजीवांसाठी आवश्यक प्राणवायू सोडून त्यांचे जीवन शक्य करतात; तसे श्यामसुंदर देवीदास जोशी त्यांच्या वाचनप्रेमाच्या छंदाने त्यांच्या स्वत:बरोबरच सभोवतालच्या माणसांची वाचनाची भूक वाढवतात आणि शमवतातदेखील! त्या झाडांसारखी.. निरलस भावनेने.. प्रौढी न मिरवता. सभोवतालच्या परिस्थितीत सुधारणा व्हावी म्हणून दरवेळी प्रवाहाच्या विरुद्धच पोहायला हवे असे नाही, तर प्रवाहाबरोबर राहतानासुद्धा आपल्याला हव्या त्या दिशेला जाता येते, हे काही माणसे आपल्या कृतीतून दाखवून देतात.

सिनेमारसिकतेच्या शोधात दहा दिशा...

नाटकाचे वेड असलेल्‍या महाराष्‍ट्रात सिनेमासारखी नवी विज्ञानाधिष्ठित कला रुजवण्‍याचे खडतर काम सुधीर नांदगावकरने केले. त्याने महाराष्‍ट्रात आणि भारतातही फिल्‍म सोसायटीची चळवळ पसरवली. नांदगावकरचा प्रवास छापील माध्‍यमाकडून दृकश्राव्य माध्‍यमाकडे असा झालेला दिसतो.
 

नांदगावकर हा साहित्यशास्त्राचा विद्यार्थी, तो मराठी घेऊन एम.ए. झाला. अनंत काणेकर, रमेश तेंडुलकर अशा प्राध्यापकगणांच्या संगतीत वाढला. त्‍याला कवितांची विशेष आवड होती. त्याने काही काळ मुंबईच्या पोद्दार कॉलेज मध्ये मराठी विषय शिकवलादेखील, पण त्या काळी सारा सांस्कृतिक माहोल बदलत होता. नव्या विचारांची व त्याचबरोबर नव्या कलांची समजूत समाजात पसरत होती, त्या टप्प्यावर नांदगावकर सिनेमाकडे, माध्यम म्हणून खेचला गेला. भारतदेश तसा सिनेमावेडा 1930 नंतर (बोलपट अवतरल्यानंतर) झाला होताच. स्वातंत्र्योत्तर, ते खूळ वाढतच गेले. पोटाला मिळाले नाही तरी लोक झुंडीने सिनेमा थिएटरांत जात होते.
 

बाळ गंगाधरशास्त्री जांभेकर यांचा जन्म 6 जानेवारी 1812 रोजी पोंभुर्ले (तालुका देवगड जिल्हा सिंधुदुर्ग) येथे झाला. वडिलांनी त्यांना घरीच मराठी व संस्कृत या भाषांचा अभ्यास शिकवला. ते मुंबईला 1825 मध्ये आले व ‘एज्युकेशन सोसायटी’च्या विद्यालयात शिक्षण घेऊ लागले. ते पाच वर्षांच्या अभ्यासाने इतके विद्वान बनले, की त्यांची विशीच्या आत प्राध्यापक म्हणून नियुक्ती झाली. ते तसा मान लाभलेले पहिले भारतीय ठरले.

त्यांची ख्याती महाराष्ट्रातील पहिले समाज सुधारक म्हणूनही आहे. त्यांनी सतीची चाल, बालविवाह, स्त्रीभ्रूण हत्या, मुलींची विक्री, समाजातील अंधश्रद्धा या गोष्टींना विरोध केला. त्यांनी मराठी व इंग्रजी भाषांमध्ये ‘दर्पण’ हे वृत्तपत्र सुरू केले. तसेच, त्यांनी सर्व विषयांचा संग्रह असलेले ‘दिग्दर्शन’ हे मासिकही सुरू केले.

त्यांना मराठी, संस्कृत, बंगाली, गुजराती, कानडी, तेलुगु, फारशी, फ्रेंच, लॅटिन व ग्रीक या भाषांचे ज्ञान होते. त्यांच्या फ्रेंच भाषेतील नैपुण्याबद्दल फ्रान्सच्या बादशहाने त्यांचा सन्मान केला होता. ते गणित व ज्योतिष शास्त्रात पारंगत होते. म्हणून त्यांची नियुक्ती कुलाबा वेधशाळेच्या संचालकपदी करण्यात आली होती. शिवाय, त्यांना रसायनशास्त्र, भूगर्भशास्त्र, पाशवीविद्या, वनस्पतिशास्त्र, न्यायशास्त्र, मानसशास्त्र, इतिहास इत्यादी विषयांचे चांगले ज्ञान होते. डॉक्टर दादाभाई नौरोजी हे त्यांचे शिष्य. ते म्हणतात, “बाळशास्त्री हे अतिशय बुद्धिमान, चतुर, सालस व सुज्ञ गुरू होते.”

वाढवून मिळालेले आयुष्य सत्कारणी कसे लावावे हे अशोक दातारकडून शिकावे! त्याने सन 1995 च्या सुमारास, तो वयाच्या पंचावन्नच्या आसपास असताना करिअरमधील लक्ष काढून घेतले; व्यवसाय चालू ठेवला, परंतु त्याबरोबर शहर वाहतुकीच्या व्यवस्थेचा अभ्यास सुरू केला, त्यातील गुंता सोडवण्याचे मार्ग सुचवले आणि सरकारी यंत्रणेवर काही प्रमाणात प्रभावदेखील पाडला. त्याचा तो ध्यास मुंबई एन्व्हायर्न्मेंट ग्रूपच्या माध्यमातून चालूच आहे.
 

तो महाराष्ट्रातल्या पहिल्या काही टॉप एक्झिक्युटिव्हजपैकी पहिला. त्याने 1960 च्या आसपास स्टॅनफर्ड या जगद्विख्यात अमेरिकन विद्यापीठात एकॉनॉमिक्सचे पदव्युत्तर शिक्षण घेतले, भारतात येऊन एस्सो, डीसीएम, कोकाकोला, गरवारे, रिलायन्स अशा कंपन्यांत दिल्ली-मुंबईमध्ये जवळजवळ तीस वर्षे उच्चाधिकारपदे भूषवली आणि करिअरचा डाव अर्ध्यावर त्यागून तो त्याची मूळ ओढ, जी समाजसेवा त्या क्षेत्राच्या वळणावर आला. ते मूळ अशा अर्थाने, की त्याने वडिलांबरोबर विनोबांच्या भूदान मोहिमेत पदयात्रा केली होती. त्याचे वडील पुण्याचे मोठे डॉक्टर होते, तरी निस्वार्थ बुद्धीने गांधी-विनोबांच्या मोहिमांत, स्वराज्य चळवळीत सामील झाले. तो संस्कार अशोकवर आहे. त्यामुळे उत्तम सांपत्तिक स्थिती व स्वास्थ्य लाभले असूनदेखील त्याने मुंबई महानगरीचे प्रश्न जाणून घेण्यासाठी वणवण सुरू केली.