रवींद्र नाईक यांच्यासारखे कार्यक्षम सरकारी अधिकारी पाहिले, की भारताच्या प्रशासनाबाबतच्या उज्ज्वल भवितव्याविषयी आशा पल्लवित होतात. ते नाशिकचे जिल्हा क्रीडा अधिकारी आहेत. त्यांचे कार्यालय ‘शिवाजी स्टेडियम’मध्ये पहिल्या मजल्यावर आहे. नाईक यांना तेथे भेटले तेव्हा ते म्हणाले, “माझ्या कार्यालयात जे अंध, अपंग खेळाडू येतात त्यांना जिना चढून येथवर येणे कठीण जाते, येथे लिफ्टची सोयही होऊ शकत नाही. त्यामुळे मीच माझे कार्यालय तळमजल्यावर नेऊ पाहत आहे.” गोष्ट छोटीशी आहे, पण नाईक त्यांच्या कार्यकक्षेच्या सर्व कानाकोपऱ्याचा विचार कसा करतात त्याची निदर्शक आहे. त्यांना नाशकात जिल्हा क्रीडा अधिकारी म्हणून सूत्रे हाती घेऊन एक वर्ष झाले आहे.

रवींद्र नाईक मूळ नाशिकचेच. त्यांचा जन्म नाशिकमधील पेठ येथील सरकारी ग्रामीण रुग्णालयात 13 जानेवारी 1969 रोजी झाला. आई रेवती नर्स म्हणून काम करत असत. त्या मेट्रन म्हणून नाशिकच्या सिव्हिल हॉस्पिटलमधून निवृत्त झाल्या. त्याही परीक्षा देत पदोन्नती मिळवत गेल्या. वडील पोस्टाच्या नोकरीत होते. नाईकसरांचे लहानपण नाशिकमध्ये गेले. त्यांना खेळाची आवड होती. मात्र त्यांचे क्रीडाक्षेत्रात काम करायचे असे ठरलेले नव्हते. त्यांचे शालेय शिक्षण नाशिकच्या स्वामी विवेकानंद इंग्रजी शाळेत झाले. त्यांनी इलेक्ट्रॉनिक्समध्ये बी एस्सी केले आहे. ते आंतरविद्यापीठ क्रीडा स्पर्धांमध्ये भाग घेत असत. त्यांनी हँडबॉल आणि बॉल बॅडमिंटन या खेळांमध्ये विद्यापीठाचे प्रतिनिधीत्व केलेले आहे. त्यांनी बॉल बॅडमिंटनच्या स्पर्धांमध्ये पंच म्हणूनही कामगिरी बजावली आहे.

नाशिक महानगरपालिकेचे निवृत्त राजपत्रित अधिकारी मधुकर ऊर्फ अण्णा झेंडे हे 'नाशिकचा माहितीकोश' म्हणूनच परिचित आहेत. त्यांना नाशिक शहराच्या इतिहास-भूगोलाची संपूर्ण माहिती आहे. नाशिकविषयीचा नितांत आदर आणि प्रेम यांमुळे; तसेच, त्यांच्या सर्वसंचारी वृत्तीमुळे नाशिकच्या पराक्रमाची गाथा त्यांना मुखोद्गत आहे. त्यांची वयाच्या ब्याऐंशीव्या वर्षीही ‘सावाना’ मध्ये (सार्वजनिक वाचनालय, नाशिक) चक्कर अनेकदा असते. ते ‘सावाना’चे भूतपूर्व अध्यक्ष आहेत.

झेंडे यांची आई त्यांच्या वयाच्या दहाव्या वर्षी वारली, विसाव्या वर्षी वडील. झेंडे लहानपणी बराच काळ आजीकडे राहिले. आजी टाकसाळ गल्लीत सुकेणकर वाड्यात राहायची. वाड्याचे मालक तांबोळी पतिपत्नी धार्मिक वृत्तीचे होते. ते संस्कार झेंडे यांच्यावर झाले. कुटुंबाची जबाबदारी त्यांच्यावर लवकर आली. त्यांना शिक्षणाला आठवीतच रामराम ठोकावा लागला होता. त्यांनी अनेक छोटेमोठे उद्योग केले. मोलमजुरी केली. गावात फिरून वर्तमानपत्रे विकली, फुगे विकले. ते दैनिक वेतनावर मुकादम म्हणून 1955-56 मध्ये नाशिक नगरपालिकेत काम करू लागले. ते ‘लोकमान्य नाट्यगृहा’च्या पायाभरणीच्या वेळी मुकादम होते. ते सांगतात, ''.....आणि नंतर त्याच नाट्यगृहाच्या मंचावर दीनानाथ मंगेशकर यांच्या पुतळ्याच्या अनावरणानिमित्त लतादीदी आणि मंगेशकर कुटुंबीय, भालजी पेंढारकर, गोनीदां आणि संगीत दिग्दर्शक चित्रगुप्त हे सर्व उपस्थित राहिले. तो माझ्या आयुष्यातील अविस्मरणीय क्षण होता!”

नाशिकचे ‘सावाना’ हे एकशेअठ्याहत्तर वर्षांचे वाचनालय म्हणजे नाशिककरांच्या जिव्हाळ्याचा, आस्थेचा विषय आहे. ते नाशिककरांच्या विसाव्याचे ठिकाणही आहे. ‘सावाना’ची जोपासना करणाऱ्या शेकडो हातांनी काळाबरोबर राहण्याची यशस्वी कसरत केली आहे. त्यामुळे वाचनालयाचे रूप पावणेदोनशे वर्षें उलटून गेली तरी सशक्त राखले गेले आहे. इतक्या वर्षांत वाचनालयाची अनेक नामकरणे झाली, जागाबदल झाले, तरीही साहित्य संस्काराचा मूळ हेतू आबाधित राहिला.

‘सावाना’बद्दलची औपचारिक माहिती ‘आनंदनिधान’ या ‘सावाना’च्या स्मृतिग्रंथात अनौपचारिक पद्धतीने वाचण्यास मिळते. त्या ग्रंथास अनौपचारिक रूप लाभले, कारण ती माहिती वाचनालयाच्या संपर्कात आलेल्या व्यक्तींच्या लेखणीतून नव्हे तर अंतःकरणातून अवतरलेली आहे. त्यामुळे ‘आनंदनिधान’ या स्मृतिग्रंथाला अनोखे मूल्य लाभले आहे. कुसुमाग्रज, पु.ल. देशपांडे, सेतुमाधवराव पगडी, गोविंद तळवलकर, गंगाधर गाडगीळ, माधव गडकरी, ग.प्र. प्रधान. आदी दिग्गजांचा वाचनस्पर्श लाभलेल्या ‘सावाना’चा प्रवास ‘आनंदनिधान’मधून उलगडत जातो आणि एक ललितकृती वाचल्याचा आनंद वाचकाला मिळतो.

पंढरपूरच्या दिंडीत आठ वर्षांपूर्वी सायकलस्वार दिसू लागले! सायकलस्वारांची ती संख्या शेकड्यांत मोजावी लागत आहे. म्हणजे सायकली पायी चालणाऱ्या वारकऱ्यांच्या दिंडीत नसतात, त्यांचा मार्ग स्वतंत्र असतो. ‘नाशिक सायकलिस्ट फाउंडेशन’च्या सेक्रेटरी मनीषा रौंदळ यांचा तो पुढाकार आहे. मनीषा म्हणजे सळसळता उत्साह आहे. त्या क्लिनिकमध्ये अथवा त्यांच्या हॉस्पिटलमध्ये असतात; नाहीतर त्यांच्या सायकलवर दिसतात! सायकलवारीचे त्यांचे 2018 हे पाचवे वर्ष. त्या सायकलवारीत सहभागी 2014 मध्ये सहकुटुंब सामील झाल्या होत्या.

नाशिकचे माजी पोलिस उपायुक्त हरीश बैजल यांनी सायकलवारी त्यांच्या आईच्या स्मृतीप्रीत्यर्थ 2012 मध्ये सुरू केली. मनीषा यांनी या वर्षी त्यांच्याबरोबर डोंबिवलीच्या प्रसाद उतेकर या सत्तावीस वर्षीय दिव्यांग तरुणाला सायकलवारी घडवली. एक आगळावेगळा झेंडा पंढरपुरी रोवला गेला! त्या झेंड्याची आभा प्रसाद उतेकरला आयुष्यभर पुरणार आहे. मनीषा यांना ती कल्पना कशी स्फुरली?

नाशिकरोड हे नाशिकचे उपनगर. मध्य रेल्वेचे नाशिकला जाण्यासाठी रेल्वेस्टेशन. इंग्रजांच्या काळात ‘इंडिया सिक्युरिटी प्रेस’ आणि ‘करन्सी नोट प्रेस’ नाशिकमध्ये सुरू झाल्याने तेथील कामगारांमुळे वस्ती वाढली, बाजारपेठ फुलली. नाशिकरोड गाव वसत गेले. तेथील सामाजिक आणि सांस्कृतिक जडणघडण करणाऱ्या कार्यक्रमांमध्ये लोकनाट्य आणि मेळे यांचा वाटा महत्त्वाचा आहे. तमाशे देवळाली गावात ग्रामदैवत म्हसोबा महाराजांच्या यात्रोत्सवात होत. गायन-नृत्याची मेजवानी शिवजयंती, आंबेडकर जयंती अशा उत्सवांच्या काळात मिळे. गणेशोत्सव आणि नवरात्रोत्सव या काळात होणाऱ्या लोकनाट्य-मेळ्यांनी मनोरंजनातून प्रबोधनाचेही काम केले.

क्राऊडसोर्सिंग हा आजच्‍या युगाचा मंत्र! समूहाची शक्‍ती वापरून मोठ्या खटाटोपांची पायाभरणी करावी आणि त्‍याचे साम्राज्‍यात रुपांतर झाल्‍यानंतर त्‍यात गुंतवणूक केलेल्‍या लोकांचा फायदा व्‍हावा ही क्राऊडसोर्सिंगची कल्‍पना. मात्र क्राऊडसोर्सिंगमुळे बिझनेस जसे वाढले तशी समाजाची सांस्‍कृतिकता वृद्धिंगत होऊ शकेल का? 'व्हिजन महाराष्‍ट्र फाउंडेशन' क्राऊडसोर्सिंगचा पॅटर्न 'थिंक महाराष्‍ट्र डॉट कॉम'च्‍या माध्‍यमातून सामाजिक-सांस्‍कृतिक क्षेत्रात राबवण्‍याचा प्रयत्‍न करत आहे.

'थिंक महाराष्‍ट्र' या वेबपोर्टलची मूळ कल्‍पना जेवढी सोपी आहे तेवढाच तिचा आवाका मोठा आहे. 'थिंक महाराष्‍ट्र' हा समाजातील कर्तृत्‍ववान व्‍यक्‍ती, संस्‍थात्‍मक कामे, समाजाभिमुख उपक्रम आणि गावोगावच्‍या संस्‍कृतीच्‍या पाऊलखुणा अशी महाराष्‍ट्राची वैविध्‍यपूर्ण माहिती संकलित करण्‍याचा उपक्रम आहे. त्‍या उपक्रमातून गेल्‍या सात वर्षांत अडीच हजाराहून अधिक लेखांची निर्मिती झाली. त्‍यातून मराठी समाजाचे सामर्थ्‍य प्रकट होत असल्‍याने तो मराठी माणसाच्‍या न्‍यूनगंडाने पछाडलेल्‍या मानसिकतेवर उतारा ठरू शकतो.

'थिंक महाराष्‍ट्र'ने माहितीसंकलनाकरता वेगवेगळ्या मार्गांचा वापर केला. कधी लेखकांना लिहिते केले, पूर्वी प्रसिद्ध झालेले लेख संपादित करून पुनःप्रसिद्ध केले आणि जिल्‍हा-तालुका पातळीवर माहितीसंकलनाच्‍या मोहिमा राबवल्‍या. ते सर्व मार्ग उपयुक्‍त ठरले, मात्र त्‍यांच्या मर्यादादेखील लक्षात येत गेल्‍या. आता 'थिंक महाराष्‍ट्र' 'एमकेसीएल' कंपनीच्‍या सहकार्याने क्राऊडसोर्सिंगचा पर्याय घेऊन लोकांसमोर येत आहे. सोबत आहे एक नवा मंत्र - Anybody can write!

अनुराग व भाग्यश्री केंगे यांनी नाशिकची पहिली वेबसाईट www.nashik.com डिसेंबर १९९७ मध्ये उभी केली. इंटरनेट नव्याने येत होते, त्यामुळे ‘नाशिक इंटरनेटवर’ ही बातमी नाशिककरांसाठी नवीन व अचंबित करणारी वाटली. बहुसंख्यांना तिचा अर्थदेखील समजत नव्हता- परदेशात असलेले नाशिककर मात्र त्यांचे शहर इंटरनेटवर पाहून ’नॉस्टॅल्जिक’ व आनंदित झाले. ‘नाशिक डॉट कॉम’वर अनेक विभागांचा समावेश केला गेला होता. जुने तर हवेच, पण नवीनही सामावून घ्यावे असे ठरवून त्यावरील ‘नॅव्हिगेशन’, ‘लिंक्स’ ठरवल्या गेल्या. नाशिक हे केंगे पती-पत्नींचे गाव. ती दोघे म्हणतात – आमच्याच गावाचा शोध घेऊ लागल्यावर गोदावरीचा काठ, काळाराम, सुंदरनारायण, नारोशंकर मंदिर यांचा इतिहास आणि सौंदर्य नव्याने जाणवले. नाशिकच्या अनेक गल्ल्या, जुने वाडे, खाण्याची ठिकाणे, शहराच्या वेशी अशा गोष्टी वेबसाईटवर देण्यात आल्या. वि.दा. सावरकर, अनंत कान्हेरे यांच्यासारख्या स्वातंत्र्य सैनिकांची माहिती देण्यात आली. दादासाहेब फाळके, कुसुमाग्रज, वसंत कानेटकर यांच्यासारख्या उत्तुंग व्यक्तिमत्त्वांचा आढावा घेण्यात आला.

नाशिक जिल्ह्यामधील सातपूरपासून पाच किलोमीटर अंतरावर बेळगावढगा नावाचे तीन हजार लोकवस्तीचे गाव आहे. तेथे दत्तुभाऊ ढगे नावाचा हाडाचा शेतकरी माणूस राहतो. त्याचे वय एकोणचाळीस वर्षें. त्याचे एकत्र कुटुंबपद्धत अवलंबणारे वीस–बावीस माणसांचे मोठे घर. शेती हा त्यांच्या उपजीविकेचा परंपरागत उद्योग.

नाशिकच्या रामचंद्र हिरवे यांच्या चार-पाच पिढ्यातरी ‘पंचवटी स्मशानभूमी’त गेल्या आहेत. हिरवे कुटुंबाची स्मशानभूमीत वखार होती. ते लोकांना लाकडे व इंधन पुरवत. पुढे, ते काम महापालिकेने घेतले. नाशिकची महापालिका प्रेते दहन करण्याकरता विनामूल्य लाकडे पुरवते. त्यांनी त्यापुढे जाऊन सरण रचणे आणि अंतिम संस्कार सुसह्य करणे या कामी लोकांना मदत केली. त्यांची मुलगी सौ. सुनिता राजेंद्र पाटील तो वसा चालवत आहे.

सुनिता पाटील यांचा जन्म नाशिकला स्मशानातच झाला! त्या वाढल्याही त्या वातावरणात. पण त्यांची दृष्टी-मेली नाही, उलट संवेदना जागी झाली. सुनिता शिकल्या पंचवटीतील ‘गणेश विद्यालय’ आणि ‘नर्गिस दत्त कन्या विद्यालय’ या शाळांत. त्यांचे शिक्षण दहावीपर्यंत झाले आहे. त्यांनी वयाच्या सव्वीसाव्या वर्षी प्रथम एका पुरुषाचा अंतिम संस्कार विधिवत केला आणि दहा वर्षांत बारा हजारांहून अधिक प्रेतांना तशीच स्वर्गाची वाट दाखवली. सुनिता या अंतिम सोहळ्यालाही आनंददायी करू पाहतात.

अण्णाभाऊ साठे यांच्या ‘स्मशानातील सोनं’ कथेतील संघर्ष आठवतो. माणूस जगण्यासाठी किती आणि कसा संघर्ष करतो हे अण्णाभाऊ स्मशानविधीच्या पार्श्वभूमीवर चितारतात. कालमान बदलले. माणसे बदलली आणि स्मशानही. त्याचा प्रत्यय सुनिता पाटील यांच्या कथेत येतो.