महाराष्ट्र हे देशातील सर्वाधिक धरणे बांधणारे राज्य आहे. त्याद्वारे एकूण सिंचनक्षमतेचा मागील दहा वर्षांचा आढावा घेता तो स्थिर आहे (18 टक्के) आणि राज्यातील 2004-05, 2008-09, 2012-2013 या वर्षांची भूजल आकडेवारी सांगते, की भूजल उपलब्धतेतही फारसा फरक नाही (31.21बी.सी.एम)! थोडक्यात निसर्ग पाणी नियमितपणे देत आहे, पण पाणीटंचाईचा आलेख तर दरवर्षी चढतच आहे. असे का?

महाराष्ट्र राज्य पाण्याच्या बाबतीत टंचाईग्रस्त आहे हा निष्कर्ष सह्याद्रीपुरता आणि तोही फक्त डोंगरमाथ्यांना लागू पडतो. तो इतर विभाग जसे कोकण, खानदेश, मराठवाडा, विदर्भ या प्रदेशांना लागू पडत नाही. कोकणातील जांभा दगड ठिसूळ, सच्छिद्र असून, त्यात पाणी साठवून ठेवण्याची आणि पाणी अंत:सरण प्रक्रियेवाटे भूगर्भात संक्रमित करण्याची क्षमता अफाट आहे.

भारतात सर्वात जास्त मोठी धरणे महाराष्ट्रात आहेत. ती सह्याद्रीच्या पायथ्याला आहेत. त्यांवर मुंबई, ठाणे, पुणे, नाशिक इत्यादी शहरांची तहान भागते, तर धरणांपासून अडीचशे किलोमीटरपर्यंतचा प्रदेश (कुकडी कालवा हे उदाहरण) कालव्यांनी सिंचित होत असल्याने, त्या प्रदेशातील भूगर्भजलपातळी संपृक्त असते. मुद्दा असा, की भूगर्भातील नैसर्गिक जलसाठ्याच्या मर्यादा लक्षात घेऊन त्यावर विज्ञानाच्या आधारे मात केली गेली आहे.

•    खरे पाहू गेल्यास, दोनशे मिलिमीटर पाऊससुद्धा सर्वसाधारण जीवन जगण्यासाठी पुरेसा आहे. महाराष्ट्रात तर त्या मानाने भरपूर पाऊस पडतो. इतके असूनसुद्धा वारंवार दुष्काळ लांछनास्पद आहेत.

•    महाराष्ट्रातील पडत असलेले दुष्काळ हे नैसर्गिक नसून मानवनिर्मित आहेत. पुरेसा पाऊस पडत असूनसुद्धा त्या पावसाचे योग्य संवर्धन न केल्यामुळे अशा महाराष्ट्राला दुष्काळांना तोंड सारखे द्यावे लागत आहे.

•    महाराष्ट्रातील जलसाठ्यांवर सातत्याने आक्रमण होत आहेत. सर्व जलसाठ्यांची योग्य नोंद ठेवून त्यांच्या सीमा रेखांकित करण्याची नितांत गरज आहे. तसे केले नाही तर कित्येक जलसाठे काळाच्या ओघात गायब झालेले आढळतील.

•    महाराष्ट्राचे जलधोरण हे जनतेला हितकारी नसून कंत्राटदारांच्या नफ्याला बळकटी देणारे आहे. त्यामुळे सर्वसामान्य समाज पाण्यापासून वंचित आहे.

कोयना नदीचा उगम महाबळेश्वरजवळ झाला आहे. कोयना धरण दोन दऱ्यांमध्ये जेथे चांगली उंची मिळाली आहे तेथे बांधण्यात आले आहे. त्या धरणाचा मूळ उद्देश वीजनिर्मिती हा आहे. भारतातील वीजनिर्मिती क्षेत्रात त्या वीज केंद्राचा खास उल्लेख होतो, कारण त्या ठिकाणी 1920 मेगॅवॅट वीजनिर्मिती केली जाते. त्या धरणाचा उपयोग शेतीला पाणी पुरवण्यासाठीही होतो. त्या कारणामुळे त्या नदीला महाराष्ट्राची जीवनदायीनी म्हणून ओळखले जाते. धरणाला सहा दरवाजे आहेत.

धरणाचे बांधकाम 1956 साली सुरू झाले आणि ते 1964साली पूर्णत्वास गेले. धरणाची उंची एकशेतीन मीटर असून लांबी आठशेसात मीटर आहे. धरणाची जलधारणक्षमता दोन हजार सातशेसत्याण्णव दशलक्ष घनमीटर एवढी आहे. धरणामुळे जो जलसाठा निर्माण झाला आहे त्याला शिवाजीसागर असे म्हणतात. जलसाठ्याची लांबी पन्नास किलोमीटर आहे.

खूप वर्षांनी गावाकडे गेलो होतो. उभ्या गल्लीतून मित्राच्या घराकडे चाललो होतो. मध्यावर आल्यावर मला एकदम चुकल्या चुकल्यासारखं वाटू लागलं. पायाखाली काही पडलं, राहून गेलं असं वाटू लागलं. मी खिसे चाचपून पाहिलं. काही हरवल नव्हतं. मी तिथंच उभा राहून गल्लीत इकडेतिकडे पाहत राहिलो. शेजारी मित्राचं घर गावठी पत्थरनं बांधल्याचं दिसतं होतं. विष्णू वाण्याचं आकर्षक वाटणारं घर टेकू देऊन उभं होतं. त्याच्या भिंती पडाऊ झाल्या होत्या. हे बदल मला नवीन दिसत होते. पण त्याच्यानं माझं समाधान झालं नाही. कुठलीतरी एक गोष्ट मला खटकत होती, पण आठवत मात्र नव्हती. ब-याच वेळपर्यंत मी वेड्यासारखा तिथं उभा होतो. गल्लीतील काही आयाबाया मी काय पाहत आहे, विचार करत आहे हे हातातलं काम सोडून पाहत होत्या. पण तरीही माझं त्यांच्याकडे लक्ष गेलं नाही आणि अचानक माझं लक्ष प्रभाबोयच्या आडाकडे गेलं!