वाराणशीचे वझे होते कोण?
वाराणशी म्हणजे भारताची धार्मिक राजधानी. वाराणशी नगरी जुन्या काळापासून आहे; तर ती होती कशी आणि आज कशी आहे? त्यातून महाराष्ट्रापासून ती इतकी दूर, तेव्हा काशी व मराठी लोक यांचा संबंध कधीपासून होता व कोणत्या स्वरूपात होता या उत्सुकतांचे समाधान करणारे पुस्तक सुमारे पंच्याहत्तर वर्षांपूर्वी पुण्यात प्रकाशित झाले होते. त्याचे नाव ‘माझा चित्रपट व काशीचा संपूर्ण इतिहास’, लेखक- पं.भाऊशास्त्री वझे, ब्रह्मघाट, काशी.
पुस्तकाच्या नावाने कुतूहल निर्माण होते, की एखाद्या शहराचा इतिहास व लेखकाची स्वतःची हकिगत एकत्र का छापली जावी? आणि छापली गेली तरी वाचकांनी ती का वाचावी? त्याचे स्पष्टीकरण पुस्तकाच्या लेखकाने प्रस्तावनेत दिले आहे. “ज्या श्रीक्षेत्र काशीच्या कुशीत माझ्या तीन पिढ्यांचे संगोपन झाले व ज्या काशीत मी जन्मलो, वाढलो व शिकलो आणि जगात नावारूपाला आलो त्या काशीचा इतिहास लिहून जर तो माझ्या चरित्राला जोडला नाही तर माझे चरित्र सजीव व पूर्ण कसे होणार? असे वाटून मी काशीचा इतिहास लिहिण्याचे ठरवले.”
जमाखर्च हा एखाद्या पुस्तकाचा विषय होऊ शकतो का? तुमच्या-आमच्यासारख्या सामान्य माणसांना जमाखर्चाची उबळ अधूनमधून येते, पण ती फार दिवस टिकत नाही. उद्योग व व्यापार करणाऱ्या संस्था आणि राज्यकर्ते यांना जमाखर्चाच्या वह्या नियमित ठेवाव्या लागतात व त्यांचे महत्त्व बराच काळ टिकणारे असते. मात्र हिशोबांच्या वह्यांचे पुस्तक निघणे सर्वसामान्य माणसाला असंभव वाटेल.
नावापासून कुतुहल तयार व्हावे असा प्रकार ज्या पुस्तकांच्या बाबतीत घडतो त्यांपैकी ‘आमच्या इंदूचे शिक्षण’ हे पुस्तक. ह्या पुस्तकाचा नक्की विषय काय व त्याचा आकृतिबंध कोठला हे प्रश्न पाठोपाठ उद्भवतातच. प्रस्तावनेत लेखक म्हणतात, “माझे हे छोटेसे पुस्तक - वाटल्यास चोपडे म्हणा. म्हणजे धड ना शिक्षणशास्त्र - ना अध्ययनकला. धड ना काल्पनिक गोष्ट ना वास्तविक चरित्र. असे काही तरी विचित्र झाले आहे, झाले! करायला गेलो समन्वय पण झाली मात्र खिचडी.”
भोर हे एकेकाळचे 
कमला फडके आणि प्रसिद्ध मराठी लेखक ना.सी. फडके यांनी त्रिवेंद्रम येथे भरलेल्या एका ‘फिलॉसॉफी’ कॉन्फरन्समध्ये सहभागी होण्याच्या निमित्ताने डिसेंबर १९४५ मध्ये प्रवास केला. परिषदेत ना.सी. फडके हे ‘फिलॉसॉफी ऑफ जॉग्रफी’ या विषयावर स्वत: लिहिलेला एक प्रबंधही वाचणार होते. (पृष्ठ २) “प्रथम लॉजिकची विद्यार्थिनी व नंतर एका फिलॉसॉफरची सहधर्मचारिणी यामुळे फिलॉसॉफी या गहन विषयासंबंधी माझ्या मनात जिज्ञासा उत्पन्न झाली होती; परंतु मी त्रिवेंद्रमला जायचे ठरवले ते केवळ त्या जिज्ञासेमुळे नव्हे; तर एकदा त्रावणकोरचं सौंदर्य पाहण्याची इच्छा होती म्हणून.” (पृष्ठ २)
“निरनिराळ्या देशांत प्रवास करून तेथील सृष्टिसौंदर्य व लोकस्थिती पाहणे, शिकार करणे वगैरे गोष्टींची मला फार आवड असल्यामुळे मी माझ्या आयुष्याचे बरेच दिवस युरोप, अमेरिका, आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया, जपान इत्यादी भूभागांचे अवलोकन करण्यात घालवले आहेत.''
पुस्तकाच्या सुरुवातीस प्राचार्य हॅमले यांचा पुरस्कार व लेखकाने करून दिलेला ग्रंथ परिचय येतो. प्राचार्य हॅमले यांनी त्या पुरस्कारात म्हटले आहे, ‘नव्या शिक्षणपद्धतीचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे विषय आणि विषयातील वर्ण्य मजकूर यांच्या मानवी पैलूची जाणीव. आता, आपल्याकडे मानवी भूगोल, मानवी विज्ञान एवढेच नव्हे तर मानवी गणितही आहे. इतिहास विषयाची मानवी बाजू अधोरेखित करण्याची गरज नाही असे जणू लोक धरून चालले आहेत. पण इतिहास म्हणजे मानवी प्रगती आणि जीवनक्रम यांचा अभ्यास नव्हे काय? परंतु इतिहास वाचणाऱ्या फार थोड्या मुलांना हे उमगते, जाणवते, की इतिहासाच्या पुस्तकात ज्या लोकांबद्दल ते वाचतात ती सारी माणसे खरी होती. आपण जसे बोलतो आणि वागतो तसेच ती माणसेही बोलत-चालत असत.’