ग्रेट ब्रिटनच्या ‘ईस्ट इंडिया कंपनी’च्या कारभाराविरुद्ध भारतात अंसतोष उफाळला; तो दिवस 10 मे 1857. पहिला उठाव मीरत येथे झाला आणि भडका उत्तर हिंदुस्थानात सर्वत्र उडाला. ते यादवी युद्ध दीड वर्षें चालले. ते ब्रिटिशांनी जिंकले व त्यानंतर, हिंदुस्थानचा कारभार ब्रिटिश सम्राज्ञी व्हिक्टोरिया हिने तिच्या हाती घेतला.

अनेक पुस्तके 1857च्या त्या उठावावर लिहिली गेली. स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांनी त्या उठावाला ‘स्वातंत्र्यसमर’ असे संबोधले आणि त्यात मरण पावलेल्यांना हुतात्मा असे बिरूद दिले. न.र. फाटक यांनी त्या ‘बंडा’च्या मर्यादा दाखवल्या, तो उठाव कोणत्याही योजनाबद्ध रीतीने झाला नव्हता, ती ‘भाऊगर्दी’ होती असा त्यांच्या विवेचनाचा सूर होता. त्यांच्या त्या प्रतिपादनाचा बराच राग तत्कालिन मराठी समाजाला आला व फाटक यांना जनअसंतोषाला सामोरे जावे लागले.

नुकसानीत जाणारे (आणि गेलेले) सरकारी उपक्रम; ज्यापासून काही फायदा होत नाही, उलट, खर्चच अधिक होतो. अशा वस्तूंना ‘पांढरा हत्ती’ असे म्हटले जाते. हिंदुस्थानात 1583-1619 या काळात आलेल्या प्रवाशांनी जी प्रवासवृत्ते लिहून ठेवली; त्यांतील पहिले प्रवासवृत्त राल्फ फिच याचे आहे. त्याने हिंदुस्तानातील प्रवास संपल्यावर ब्रह्मदेशाला भेट दिली. त्याच्या प्रवास वर्णनात तेथील पांढऱ्या हत्तींचा उल्लेख आहे. त्याने तेथील पेगू या शहराच्या राजाकडे पाच पांढरे हत्ती होते असे लिहून ठेवले आहे. त्या हत्तींना त्याकाळी मोठा सन्मान असे. पेगूचा राजा हा असे हत्ती बाळगणारा एकमेव राजा होता आणि दुसऱ्या कोणा राजाला तसा एखादा पांढरा हत्ती मिळाला तर तो त्याने पेगूच्या राजाला सुपूर्द करावा असा अलिखित नियम होता. तसे झाले नाही तर दोन राज्यांत युद्ध होत असे!

त्या पांढऱ्या हत्तींची निगराणी वैभवशाली पद्धतीने राखली जात असे. हत्ती ज्या जागेत ठेवले जात असत त्या जागेच्या भिंती सोन्या-रूप्याने मढवलेल्या असत. हत्ती अंघोळीसाठी बाहेर नेला जाई, तेव्हा त्याच्या डोक्यावर रेशमी कापडाची आणि जरीने मढवलेली छत्र-चामरे असत. आठ-दहा माणसे त्याच्या पुढे वाद्यांचा गजर करत चालत असत. हत्ती स्नान करून परतल्यावर त्याचे पाय चांदीच्या घंगाळात पाणी ठेवून धुतले जात असत (फिच पृष्ठ 31). पेगूच्या राजाकडे नवा पांढरा हत्ती आला, की शहरातील सर्व व्यापाऱ्यांनी राजाला देणगी (कर) द्यावी आणि नंतर त्याचे दर्शन केव्हाही घ्यावे असा नियम होता. त्यामुळे पांढऱ्या हत्तीपासून राजाला उत्पन्नही भरपूर होत असे.

केशवसुत ‘जुने जाऊ द्या मरणालागुनी, जाळूनी किंवा पुरुनी टाका’ असे फार वर्षांपूर्वी म्हणून गेले. पण मुळात जुने म्हणजे काय? आणि नवे म्हणजे काय? संदिग्धच असते, कारण माणसा माणसागणिक माहिती असण्याची पातळी आणि क्षेत्र बदलत असते. तरीही आज माहीत असलेले त्याच्या वाढत्या वयाबरोबर जुने होत असते आणि आज नवे म्हणून स्वीकारलेले काही काळाने ‘जुन्या’त गणले जाते! हे सगळे मला प्रकर्षाने प्रथम जाणवले ते ‘अशी पुस्तके होती’ हे माझे विस्मृतीत गेलेल्या पुस्तकांबद्दलचे पुस्तक प्रकाशित झाले तेव्हा. परिचितांकडून विचारणा होई, ‘आता त्या जुन्या पुस्तकांचे महत्त्व काय?’ तरीही मी जुन्या पुस्तकांचा शोध घेणे चालूच ठेवले. माझ्या त्या निर्धाराला पाठिंबा मिळाला डॉक्टर आनंद जोशी यांच्या ‘तो अक्षर पाविजे निर्धारे’ या लेखाने. तो लेख सोलापूर येथून प्रकाशित होणाऱ्या ‘आशय’ वार्षिकात प्रसिद्ध झाला होता. जोशी यांनी वाचता कसे येते आणि संवेदना व स्मृती जागृत असल्या तर एका वाचनातून कसे विविधांगांनी विचारविश्व समृद्ध होते ते छान मांडले आहे. त्या लेखात आनंदाचे जे विविध कल्लोळ सांगितले आहेत त्यांतील काही माझ्याही वाट्याला येऊ शकले व येतात, ते मी ‘इंटरनेट’वर मुख्यत: जुनी पुस्तके शोधून वाचत असतो तेव्हा. मी वाचतो ती पुस्तके 1960-62 पासून 1930-35 पर्यंतची असतात.

‘त्यागपत्र’ नावाची कादंबरी इंटरनेटवरून डाउनलोड करून घेतली होती.

हिंदी भाषेतील लेखकांपैकी अग्रगण्य असे जैनेंद्रकुमार यांची 1937 साली प्रकाशित झालेली ती कादंबरी दोनच वर्षात मराठीत अनुवादित झाली (अनुवादक- अ.म. जोशी, प्रकाशक - लक्ष्मण स. केळकर). जैनेंद्रकुमार अलिगढ जिल्ह्यात 1905 साली जन्मले. त्यांचे शिक्षण हस्तिनापूर येथे झाले. ते पदवीसाठी ‘बनारस हिंदू विद्यापीठा’त दाखल झाले; परंतु त्यांनी गांधींच्या ‘असहकार आंदोलना’त सामील होऊन शिक्षण अर्धवट सोडले. अनेक कथासंग्रह, तीन कादंबऱ्या, काही अनुवाद आणि गंभीर स्वरूपाचे निबंधलेखन त्यांच्या नावावर जमा आहे. त्यांना 1953 मध्ये ‘साहित्य अकादमी’चा पुरस्कार आणि 1971 मध्ये ‘पद्मभूषण’ सन्मान मिळाला. त्यांनी ‘हिंदुस्थानी सभा’ लाहोरमध्ये प्रेमचंद यांच्याबरोबर स्थापन केली. डॉक्टर झाकिर हुसेन त्या सभेचे सभासद होते. ते ‘हंस’ या नियतकालिकाचे संपादक हिंदी लेखक प्रेमचंद यांच्या निधनानंतर झाले.

वाराणशी म्हणजे भारताची धार्मिक राजधानी. वाराणशी नगरी जुन्या काळापासून आहे; तर ती होती कशी आणि आज कशी आहे? त्यातून महाराष्ट्रापासून ती इतकी दूर, तेव्हा काशी व मराठी लोक यांचा संबंध कधीपासून होता व कोणत्या स्वरूपात होता या उत्सुकतांचे समाधान करणारे पुस्तक सुमारे पंच्याहत्तर वर्षांपूर्वी पुण्यात प्रकाशित झाले होते. त्याचे नाव ‘माझा चित्रपट व काशीचा संपूर्ण इतिहास’, लेखक- पं.भाऊशास्त्री वझे, ब्रह्मघाट, काशी.

पुस्तकाच्या नावाने कुतूहल निर्माण होते, की एखाद्या शहराचा इतिहास व लेखकाची स्वतःची हकिगत एकत्र का छापली जावी? आणि छापली गेली तरी वाचकांनी ती का वाचावी? त्याचे स्पष्टीकरण पुस्तकाच्या लेखकाने प्रस्तावनेत दिले आहे. “ज्या श्रीक्षेत्र काशीच्या कुशीत माझ्या तीन पिढ्यांचे संगोपन झाले व ज्या काशीत मी जन्मलो, वाढलो व शिकलो आणि जगात नावारूपाला आलो त्या काशीचा इतिहास लिहून जर तो माझ्या चरित्राला जोडला नाही तर माझे चरित्र सजीव व पूर्ण कसे होणार? असे वाटून मी काशीचा इतिहास लिहिण्याचे ठरवले.”

जमाखर्च हा एखाद्या पुस्तकाचा विषय होऊ शकतो का? तुमच्या-आमच्यासारख्या सामान्य माणसांना जमाखर्चाची उबळ अधूनमधून येते, पण ती फार दिवस टिकत नाही. उद्योग व व्यापार करणाऱ्या संस्था आणि राज्यकर्ते यांना जमाखर्चाच्या वह्या नियमित ठेवाव्या लागतात व त्यांचे महत्त्व बराच काळ टिकणारे असते. मात्र हिशोबांच्या वह्यांचे पुस्तक निघणे सर्वसामान्य माणसाला असंभव वाटेल.

पण 'पेशवाईच्या सावलीत' हे पुस्तक जमाखर्चाच्या वह्यांचे आहे. 'बदलापूर'कर्ते ना. गो. चापेकर यांची विविध विषयांवरील पुस्तके प्रसिद्ध आहेत (एडमंड बर्कचे चरित्र, गच्चीवरील गप्पा, वैदिक निबंध, पैसे, समाज नियंत्रण, साहित्य समीक्षण, निवडक लेख).

‘पेशवाईच्या सावलीत’ या पुस्तकात जमाखर्चाच्या वह्या संपादन करून त्यावरून त्यावेळच्या सामाजिक जीवनावर प्रकाश कसा पडतो, ते लेखकाने दाखवले आहे. द.वा.पोतदार यांनी या पुस्तकाला पुरस्कार लिहिला आहे. त्यात त्यांनी चापेकरांपूर्वी ते काम (हिशेबाच्या वह्या व अस्सल स्वरूपात त्या जमा करून अभ्यासण्याचे काम) न्या. रानडे यांनी सुरू केले होते, पण फार अभ्यासक त्या कामी पुढे आले नाहीत असे नमूद केले आहे.

नावापासून कुतुहल तयार व्हावे असा प्रकार ज्या पुस्तकांच्या बाबतीत घडतो त्यांपैकी ‘आमच्या इंदूचे शिक्षण’ हे पुस्तक. ह्या पुस्तकाचा नक्की विषय काय व त्याचा आकृतिबंध कोठला हे प्रश्न पाठोपाठ उद्भवतातच. प्रस्तावनेत लेखक म्हणतात, “माझे हे छोटेसे पुस्तक - वाटल्यास चोपडे म्हणा. म्हणजे धड ना शिक्षणशास्त्र - ना अध्ययनकला. धड ना काल्पनिक गोष्ट ना वास्तविक चरित्र. असे काही तरी विचित्र झाले आहे, झाले! करायला गेलो समन्वय पण झाली मात्र खिचडी.”

“सदरहु पुस्तकात कोणकोणते शैक्षणिक प्रश्न आले आहेत याची एक जंत्री अनुक्रमणिकेच्या रुपाने दिली आहे. त्यांपैकी पुष्कळांचा उल्लेख निव्वळ नावाचा असून त्यापेक्षा जास्त काही बोध होत नाही याची जाणीव लेखकाला पूर्णपणे आहे. पण हे शैक्षणिक प्रश्न तरी काय आहेत ते समजावून घेतले पाहिजेत अशी शिक्षकांना व आईबापांना जिज्ञासा झाली आणि प्रत्यक्ष शिक्षणशास्त्रात डोकावण्याच्या इच्छेने ते त्याच्या उंबरठ्यापर्यंत गेले म्हणजे या पुस्तकाचे अवतारकार्य संपले असे होईल.” (आरंभी- पुस्तकाची प्रस्तावना)

मराठी ऐतिहासिक चित्रपटच जणू!

पिवळसर, जीर्णशीर्ण पानांचे, छोटेसे एक पुस्तक हा माझा आयुष्यातील शंभर टक्के खात्रीलायक विरंगुळा होता. त्या पुस्तकाची भेट हा अनुभव प्रत्येक वेळी ताजा रसरशीत असे. त्या पुस्तकाला शीर्षक आहे; पण ते केवळ व्यावहारिक सोयीपुरते!

मी गोडसेभटजी नामक बोलघेवड्या ब्राह्मणाला कुमारवयात प्रथम भेटलो. म्हणजे, ‘मे महिन्याच्या सुट्टीत वाचलेली पुस्तके; वाचनाला लागलेला काळ; पुस्तकाचा सारांश’ इत्यादी इत्यादी पंचनामा वहीत लिहिण्याच्या बाळबोध काळात! पण ‘माझा प्रवास’ नावाचे ते पुस्तक वाचू लागलो आणि बघता बघता, मी पुस्तक वाचत आहे हे भानच पुसले गेले. तो अनुभव कधीच बदलला गेला नाही. पुस्तक वाचण्यास सुरुवात केली, की काही क्षणांत हातांतील पुस्तक विरघळून जाते. भोवतालचे वर्तमानकाळाचे कंगोरे वितळू लागतात. एकोणिसाव्या शतकाचा पुराणा गंध नाकाशी घोटाळू लागतो. वाचक कोकणातील वरसई नामक गावाच्या, गूढ सावल्यांनी झाकोळलेल्या वाडीतील सारवलेल्या अंगणात जातो आणि त्याला समोरच्या बाजेवर मांडा ठोकून बसलेला टुणटुणीत म्हातारा त्याच्या तरुणपणातील मोहिमेच्या आठवणी सांगू लागतो. म्हातारा जगून झालेले सारे वाचकासमवेत पुन्हा नव्याने जगू लागतो.

भोर हे एकेकाळचे पुणे प्रांतातील (दख्खन प्रांतातील) मोठे संस्थान. आकाराने औंध संस्थानच्या दीडपटीहून मोठे. त्या संस्थानाच्या राजांना नऊ तोफांची सलामी होती. संस्थानचे त्यावेळचे राजे रघुनाथराव पंडित, पंत सचिव हे १९३७ साली लंडन येथे झालेल्या सहाव्या जॉर्ज यांच्या राज्यारोहण समारंभाला हजर राहण्यासाठी त्यांची चार मुले, खाजगी सचिव, खाजगी डॉक्टर इत्यादी लवाजम्यासकट लंडनला गेले होते. राजेसाहेब त्या सोहळ्यानंतर व्हिएन्ना व पॅरिस येथेही गेले. ते स्वत:ची व मुलाची प्रकृती दाखवण्यासाठी व्हिएन्ना येथे तर औद्योगिक प्रदर्शन बघण्यासाठी पॅरिस येथे गेले होते. ते त्यापूर्वी १९३० साली युरोपला गेले होते. त्यांनी त्या प्रवासावर आधारित ‘विलायतेतील एकवीस आठवडे’ हे पुस्तक मराठीत लिहिले. ते पुस्तक दुस-या प्रवासाला निघण्यापूर्वी काही दिवस अगोदर प्रकाशित झाले होते.

पाऊणशे वर्षांपूर्वी, प्रवास व त्यातूनही विदेशप्रवास कारणपरत्वेत – मुख्यतः शिक्षणासाठी- होत असे. असाच प्रवास डॉ. पां. वा. काणे (हिंदू धर्मशास्त्राचे पंडित व पहिल्या ‘भारतरत्नांपैकी एक) यांनी १९३७ च्या एप्रिल-जुलै या साडेतीन महिन्यात केला. त्यांनी त्या प्रवासादरम्यान त्यांच्या घरच्या मंडळींना वेळ काढून व तपशिलवार पत्रे लिहिली. त्या पत्रांचे संकलन ‘भारत गौरव ग्रंथमाला’मध्ये पुस्तकरूपाने प्रसिध्द झाले - ‘युरोपचा प्रवास’ या साध्या सुध्या नावाने.

त्या काळच्या पुस्त‍कांप्रमाणे या पुस्तकाला प्रस्तावना व उपसंहार आहे. काणे यांनी प्रस्तावनेत लेखनाचा हेतू विषद केला आहे. “प्रवासात मी महत्त्वाचे काय पाहिले आणि मला काय वाटले या संबंधाने मी रोज जरुरीप्रमाणे तास-दोन तास मोडून टिपणे लिहित असे व ती माझ्या कुटुंबातील मंडळी व विशेषतः माझ्या मुली यांना वाचण्यासाठी, काही दिवसांच्या अंतराने चि.कु.शांता हिच्या नावाने पाठवत असे”. (पृष्ठ २) पुढेही एका पत्रात ते त्यांच्या लिखाणाचे प्रयोजन स्पष्ट करतात. “इतकी लांबलचक हकिगत लिहून पाठवण्यात माझे दोन-चार उद्देश आहेत. एक, मी काय पाहिले याचे टाचण माझ्या स्वतःच्या आठवणीसाठी राहवे. दुसरा, मी जे पाहतो व त्यामुळे मला जो आनंद होतो त्याचा अल्पय अंश तरी वाचून आपणा सर्वांना मिळावा आणि तिसरा म्हणजे तुमच्या सर्वांची आठवण मी रिकामा बसलो म्हणजे फार होते, ती लिहिण्यात वेळ जाऊन होत नाही”. (पृष्ठ ७७)