मुंबईच्या चेंबूरमधील पेस्तम सागर भागात राहणारे हृदयरोगतज्ज्ञ डॉ. संदीप राणे यांच्या पत्निव्रताची ही हकिगत. मी स्वत: डॉक्टरांकडे जाऊन उत्सुकतेने ती ऐकली आणि त्यांच्या चंदनी चांगुलपणामुळे भारली गेले. माझी ती भावना वाचकांना सांगावी असे वाटले. संदीप राणे यांनी त्यांच्या वागण्यात समतोल राखून कुशल, यशस्वी डॉक्टर व सुसंस्कृत पती या दोन्ही भूमिका उत्तमपणे गेली सात वर्षें निभावल्या आहेत. त्यात विलक्षण समजुतदारपणा व चांगुलपणा आहे. राणे पर्यावरण चळवळीचे जागरूक आणि सक्रिय कार्यकर्ते पूर्वापार आहेतच. त्यांना ‘महाराष्ट्र पोल्युशन कंट्रोल बोर्डा’चे लाइफ टाइम अचिव्हमेंट अॅवार्ड मिळालेले आहे. त्यांचे नाव ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’च्या ‘टॉप टेन’मध्ये आहे (ते नाव मुंबईतील नागरिकांच्या कल्याणकारी कार्याबद्दल नोंदवले जाते). पण त्यांना २०१२ सालापासून गेली सात वर्षें एक जादा जबाबदारी व्यक्तिगत आली आहे, ती पत्नी नीलमची. नीलम स्वत: शरीर आरोग्य विज्ञानाच्या डॉक्टर (फिजिऑलॉजी), पण त्यांना २०१२ साली डोकेदुखीचा अॅटॅक आला आणि राणे पतिपत्नींचा आयुष्यक्रमच बदलून गेला आहे.   

आनंदीबाई जोशी (31 मार्च 1865 - 26 फेब्रुवारी 1887) या आधुनिक वैद्यकशास्त्राचे शिक्षण घेतलेल्या पहिल्या भारतीय महिला. पण त्यांचा मृत्यू परदेशातून शिकून आल्यावर लगेच झाला. त्यानंतर अॅनी जगन्नाथ यांचा उल्लेख आढळतो. त्या डॉक्टर होऊन भारतात 1894 मध्ये परतल्या, पण अॅनी यांच्यावरही काळाने वैद्यकीय सेवा सुरू करण्याआधी झडप घातली. त्यामुळे दोघींच्याही शिक्षणाचा फायदा स्त्री समाजाला झाला नाही. रखमाबाई सावे (राऊत) त्या दोघींनंतर डॉक्टर झाल्या. त्यांनी प्रदीर्घ काळ डॉक्टर म्हणून काम केले (22 नोव्हेंबर 1864 - 25 सप्टेंबर 1955). त्यामुळे वैद्यकीय सेवा देणारी पहिली भारतीय महिला डॉक्टर हा मान डॉ. रखमाबाई यांच्याकडे जातो. त्यांनी मुंबई, सुरत आणि राजकोट या तीन वेगवेगळ्या शहरांत डॉक्टर म्हणून 1895 ते 1930 पर्यंत काम केले.

सुजाता चेतन रायकर या ‘थॅलेसिमिया’ या रक्ताच्या गंभीर आजाराविषयी जनजागृती करतात आणि तो आजार झालेल्या निवडक मुलांचे पालकत्व घेऊन त्यांना सर्वतोपरी ‘साथ’ देण्याचे काम करतात.

सुजाता यांना त्यांनी मुंबईतील परळच्या ‘नाना पालकर आरोग्यकेंद्रा’त थॅलेसिमिया आजाराने बाधित काजलला आणि तिच्या आईला मदतीचा हात दिला तो क्षण आठवतो.  तेव्हापासून त्यांच्या आयुष्याला कलाटणी मिळाली. त्यांना ‘थॅलेसिमिया’ या आजाराची माहिती तेथे पहिल्यांदा कळली. त्यांनी त्या आजाराची भीषणता ध्यानी घेऊन तत्क्षणी दोन संकल्प सोडले - त्या आजाराविषयी जनजागृती करणे व त्याचा प्रतिबंध करणे आणि थॅलेसिमियाग्रस्त मुलांना मदतीचा हात देणे.

आदिवासी मुलाचा डॉक्टर होण्यासाठी लढा आणि शहरी गरीब मुलाने शिक्षणासाठी घेतलेले कष्ट यांमध्ये महदंतर आहे. डॉक्टर म्हणजे काय ते माहीत नसलेल्या आईचा मुलगा पांडू पुंगाटी याने डॉ. प्रकाश आमटे यांना अहोरात्र रूग्णांची सेवा करताना बघितले आणि त्यांच्याच प्रोत्साहनाने डॉक्टर झाला. तो शैक्षणिक प्रवास विलक्षणच आहे. त्यानेच तो कथन केला आहे: -

तोयामेट्टा हे माझे जन्मगाव महाराष्ट्र व छत्तीसगड यांच्या सीमेवर आहे. अत्यंत मागासलेले, तेथे पाचसहाशे लोकवस्ती असेल. कोसरी नावाच्या भातासारख्या पदार्थाबरोबर प्राण्यांच्या मांसाचे तुकडे खाणे हे आम्हा लोकांचे जेवण. तेथील लोकांना 'बडामाडीया' किंवा 'हिलमाडीया' म्हणतात.

माझी आई आजारी असताना, आम्हाला प्रकाश आमटे यांच्या हॉस्पिटलविषयी माहिती मिळाली. आम्ही थोडेफार सामान घेऊन हेमलकसाला पोचलो. आई बरी झाली आणि तेथेच बांधकामावर जाऊ लागली. बाबा आमटे यांनी माझ्या आईकडे माझ्या शिक्षणासाठी आग्रह धरला. आईनेसुद्धा ते मनावर घेतले. आईच्या निर्णयाचा तो क्षण माझ्या जीवनातील टर्निंग पॉईंट ठरला! मी भामरागडच्या आश्रमशाळेत जाऊ लागलो. तेथील शिक्षक मला माडिया भाषेत बाराखडी समजावून सांगत. माझे शिक्षण तेथे सातवीपर्यत झाले. माझी रवानगी पुढील शिक्षणासाठी आनंदवन वरोरा येथे झाली. तेथे मला वसतिगृहाच्या शिस्तीत वागण्याची सवय लागली. माझे दहावीपर्यत शिक्षण तेथेच झाले. बाबा आमटे यांनी आनंदनिकेतन हे कॉलेज वरोरा येथे सुरू केले. तेथे प्रवेश घेतला. मंदा (आमटे) वहिनींनी मी कॉलेजला अनवाणी जाऊ नये म्हणून मला चपला दिल्या.

डॉ. द.बा. देवल यांना बाबा किवा फकीर म्हणावे अशी जीवनशैली ते निवृत्तीनंतर जगत आहेत. त्यांच्या पंच्याहत्तरीनिमित्ताने त्यांचा नागरी सत्कार इंदूरमध्ये काही वर्षांपूर्वी करण्यात आला. त्यासाठी काही संस्थांनी एकत्र येऊन ‘डॉ. डी.बी. देवल अभिनंदन समिती’ निर्माण केली. तिने मराठीतील प्रसिद्ध कवयित्री अरुणा ढेरे यांना समारंभासाठी खास पुण्याहून पाचारण केले आणि एक हृद्य समारंभ घडवून आणला.

खरे तर, देवल आयुष्यभरच कलंदर जीवन जगले. त्यांनी रुग्णांना मदत केलीच, परंतु त्या पलीकडे त्यांना कोणती कला विशेष प्रिय असे विचारले तर ते त्याचे उत्तर नाही देऊ शकणार! सत्कार समारंभात त्यांच्या रुग्णसेवेचा आणि त्यांच्या या विविध ‘वेडां’चा वारंवार उल्लेख होत होता. अरुणा ढेरे म्हणाल्या, की देवल यांनी जीवन कसे जगावे याच कलेचे पाठ त्यांच्या आयुष्यातून दिले असे म्हणता येईल ! डॉक्टरचे जीवन सतत रुग्णांच्या सहवासात राहून रुक्ष व भावनाशून्य बनण्याची बरीच शक्यता असते. परंतु देवल यांनी तशा परिस्थितीतही संवेदना जपली.

'कर्करोगा'च्या हजारो रुग्णांना संजीवनी देऊन त्यांचा आजार केवळ बरा करणारे नव्हे; तर कोलमडून पडलेल्या काही रुग्णांना फिनिक्स पक्ष्यासारखी भरारी घेण्याचे बळ देणारे धन्वंतरी म्हणजे पद्मश्री डॉ. राजेंद्र बडवे! बडवे हे आंतरराष्ट्रीय मान्यता पावलेले कुशाग्र संशोधक आणि निष्णात शल्यवैद्यक (सर्जन) आहेत. त्यांनी स्तनांच्या कर्करोगावर केलेल्या संशोधनामुळे त्या आजाराने होणाऱ्या मृत्यूचा दर पंचवीस टक्क्याखाली घटला. त्यामुळे त्यांना अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित केले गेले आहे. त्यातील काही उल्लेखनीय म्हणजे UICC तर्फे २००३ साली Reach to Recovery International Medal मुंबई मेडिकल फाउंडेशनचा २००७ सालचा ‘सुश्रुत पुरस्कार’ ‘इंडियन न्युक्लिअर सोसायटी’चा २०१० सालचा जीवनगौरव पुरस्कार UAE कॅन्सर काँग्रेसचा २०१३ सालचा पुरस्कार.

त्याशिवाय त्यांना अत्यंत प्रतिष्ठेचा असा Lal Bahadur Shastri National Award for Excellence in Public Administration, Academics and Management  हा पुरस्कार २०१३ साली राष्ट्रपतींच्या हस्ते देऊन गौरवण्यात आले.

त्या सगळ्यांवर कळसाध्याय रचला गेला तो त्यांना २०१३ साली ज्या वर्षी त्यांना ‘पद्मश्री’ हा भारत सरकारचा किताब दिला गेला! ते ‘टाटा मेमोरियल सेंटर’चे डायरेक्टर म्हणून कार्यभार गेली आठ वर्षें सांभाळत आहेत.

सांगोला तालुक्यामध्ये रुग्णसेवेचा श्रीगणेशा

एका आनंदधर्मींची आनंदवाट

‘तन्वीर नाट्यधर्मी पुरस्कार’ शिरगावच्या डॉक्टर राजेंद्र चव्हाण यांना मिळाला आणि मन अभिमानाने भरून आले. राजेंद्र चव्हाण हा रंगवर्ती गेली दोन दशके देवगड तालुक्यातल्या शिरगाव या छोट्याशा गावात तिथल्या मुलांना घेऊन एकांकिका करत आहे. कणकवलीत होणार्‍या आणि राज्यभरात प्रतिष्ठेच्या असलेल्या बॅ. नाथ पै एकांकिका स्पर्धेतल्या बालगटाची पारितोषिके जणू डॉक्टरांची वाट बघत असतात!
 

‘रूग्ण हा तीर्थक्षेत्र आहे व डॉक्टराने रुग्णाला दिलेली भेट ही त्या तीर्थाची वारी होय’ असे मानणारा – केवळ मानणारा नव्हे तर त्याप्रमाणे आचरण आयुष्यभर करणारा एम्.डी. फिजीशियन डॉक्टर आहे, रायगड जिल्हयातील महाड या गावी! ते आहेत डॉ. हिंमतराव बावस्कर!

कमालीचे दारिद्र्य व कोणतीही शैक्षणिक पार्श्वभूमी नसलेल्या कुटुंबात डॉ. बावस्‍कर यांचा जन्म झाला. खडतर, प्रतिकूल परिस्थितीत त्यांनी दहा ठिकाणी वणवण करून स्वत:च्या अन्न-वस्त्र-निवार्‍याची व्यवस्था केली. प्रसंगी वेटर आणि मजुरीचे काम करून त्‍यांनी कुटुंबाच्‍या सहकार्याशिवाय त्यांचे शिक्षण सुरू ठेवले. त्याप्रकारे त्‍यांनी त्यांचे शालेय शिक्षण, नंतर नागपूर मेडिकल कॉलेजमध्ये वैद्यकीय शिक्षण पूर्ण केले. त्‍यांच्‍या घरात शिक्षण घेतलेले ते पहिले व्‍यक्‍ती ठरले. तसेच, त्‍यांच्‍या भोकरदन तालुक्‍यात ग्रॅज्‍युएट झालेले ते पहिलेच व्‍यक्‍ती आहेत.

डॉ. प्रेमानंद रामाणी यांच्या नावामध्ये प्रेम आहे आणि आनंद आहे. परंतु त्यांचा तिसरा गुण कार्यमग्नता; तो नावातून निर्देशित होत नाही. डॉ. रामाणी यांनी वयाचा अमृत महोत्सव साजरा केला, तथापि त्यांच्या जीवनातील नियमितता व शिस्तशीरपणा जराही कमी झालेला नाही. किंबहुना त्यामधील काटेकोरपणा वाढत चालला आहे. ते वडाळ्याहून माहीमला राहायला आले त्यास काही वर्षे झाली. ते सातव्या मजल्यावर राहतात. तेथून नऊ वाजता ‘लीलावती’मध्ये ऑपरेशन्सची वेळ पोचायचे, तर त्यांना साडेआठ वाजता निघावे लागते. ‘ब्रेकफास्ट’ आटोपताच खाली ड्रायव्हरला इशारा केला जातो, की गाडी पोर्चात आणणे. डॉक्टर खाली उतरतात, गाडीत बसतात. बाजूचा ‘टाइम्स’ उघडतात व वाचन सुरू करतात.

मी त्यांची नियमितता निरखण्यासाठी ज्या दिवशी सकाळीच त्यांच्याकडे पोचलो व त्यांच्याबरोबर गाडीत बसलो तेव्हा ते म्हणाले, की “ड्रायव्हरला वेळीच निरोप गेल्यामुळे माझे तीस सेकंद वाचतात. तेवढा जास्त वेळ मी नातीचा निरोप घेण्यात देऊ शकतो.” त्यांच्या नातीची शाळेला जाण्याची तीच वेळ असते. त्यांची ‘आर्ट डायरेक्टर’ मुलगी वरच्या मजल्यावर राहते. ती आजी-आजोबांचा निरोप घेऊन रोज शाळेला जाते.