यक्षदेवता व वीरयक्ष हेच दक्षिण कोकणात प्रामुख्याने ग्राम व नगर संरक्षक देव मानले जातात, ते गावाचे संरक्षण करतात ही लोकांची श्रद्धा आहे. यक्षोपासनेची चिवट परंपरा पिढ्यान् पिढ्या सातत्यपूर्ण चालू आहे. म्हणूनच भैरव (गस्ती करणारा) हा लोकप्रिय क्षेत्रपाल देव प्रसिद्ध आहे. त्याच्या कौल, नवस, गाऱ्हाणे, बळी या उपासनेतून गाव बांधिलकी असणे, अरिष्टापासून संरक्षण, कोपापासून कृपा, सुखसमृद्धी ही अपेक्षा नसते. त्याचा भर सौम्य रूपापेक्षा उग्र रूपावर अधिक असतो. त्याची उपासना आणि भक्तीसुद्धा भीतीतून अधिक होते. निसर्गाचे गूढ, पंचमहाभूतांचे वाटणारे भय आणि त्यांची अवकृपा होऊ नये म्हणून करण्याच्या उपासना... या प्रक्रियेमधून झटकन् पावणाऱ्या ग्रामदेवता, यक्षदेवता या दक्षिण कोकणात प्रसिद्ध पावल्या. शाक्तांनी त्यांच्या पंथात मूळ यक्षदेवास कोणताही बदल न करता सामील करून घेतले. द.ग. गोडसे म्हणतात, यक्षपूजेपासून शिवोपासना आणि शिवोपासनेतून त्यांच्या अनुचर देवता - भैरव, मल्हारी, खंडोबा, ज्योतिबा, रवळनाथ - यांच्या पूजा शिवकालात रूढ होत्या. यक्षपूजा ही तर आर्यपूर्वकालीन आहे. शिवदैवत हे आर्येतरांचा पशुपती व आर्यांचा रुद्र यांचे एकत्रित केलेले स्वरूप आहे. शिवाचे पशुपती हे स्वरूप पाच हजार वर्षांपूर्वी सिंधुनदीच्या खोऱ्यात दिसून येते. रुद्र व शीव यांची उपासना ही मूळ आर्यांची नव्हे. त्यांनी ती लोकसंस्कृतीतून स्वीकारली. आर्यांचे देव ब्रह्मा, विष्णू, महेश, रुद्र, इंद्र, वरुण यांची मंदिरे त्या ठिकाणी दिसत नाहीत. मंदिरे आहेत ती यक्षदेवांच्या परिणत झालेल्या रूपांच्या देवांची! आदिम

प्रकाश नारकर यांनी 'थिंक महाराष्ट्र'वर सादर केलेला कोकणातील दैवतांचा अभ्यास वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. मी सूर्यविषयक माहिती गोळा करत असताना अमेरिकास्थित जय दीक्षित यांचे ‘ए ट्रिब्युट टू कोकणस्थ’ हे पुस्तक वाचले होते. त्यांनी कोकणस्थ ब्राह्मणांच्या दैवतांबद्दल माहिती देताना कोकणातील ह्या जातीच्या मुळांचा शोध घेतला आहे. त्यांनी नमूद केले आहे, की कोकणातील कोकणस्थ हे सूर्यपूजक होते. तेथील देवळांच्या नावातही सूर्यनामांचा वापर आहे. आदिनाथ, आदिनारायण, रवळनाथ इत्यादी. रवळनाथाची पूजा ही रविवारी होते. सिंधुदुर्गात रवळनाथ लोकप्रिय-भक्तप्रिय आहे. रवळनाथ हा शब्द राहुलभद्र ह्या महायान बौद्ध पंथाच्या संस्थापकावरून आल्याचा संदर्भ दीक्षित यांनी दिला आहे. कोकणस्थ हे खास करून परशुराम व सूर्याची पूजा करतात. त्यांची चौदा गोत्रे कर अक्षरांनी जाणली जातात. पूर्वाश्रमीच्या रशियातील जसे किलिनिगार्ड येथील खेड्यातील नावे संस्कृत शब्दांशी नाते सांगतात. रोमुवा (रामास) डेइव्हिटुरिता हिंदू देवतांचा अनुयायी, त्यांच्यात काही वैदिक चालीरीती आढळतात. त्यांचा दारमा (धर्म) वर विश्वास असतो, अभ्यासाने माणूस व्युदुनास (विद्वान) होतो, घरात ऊग्नीस (अग्नी) तेवत ठेवतात. त्याला प्रदक्षिणा घालतात. त्यात धान्य, समिधा आणि मीठही टाकतात; भारतात दृष्ट काढताना टाकतात तसे; नि ते तडतडले की वाईट शक्ती निघून जातात असा समज आहे. अग्नी (हा पृथ्वीवरील सूर्याचा प्रतिनिधी) माणासांचा त्यांच्या पूर्वजांशी संपर्क ठेवतो असा समज आहे.

नाशिक जिल्ह्याच्या इगतपुरी तालुक्यातील कावनाई हे ठिकाण पर्यटन आनंदासाठी अनेक दृष्टींनी परिपूर्ण आहे. तेथे नैसर्गिक व धार्मिक पर्यटनाबरोबर गिर्यारोहणाचाही आनंद मिळवता येतो.

कावनाई हे ठिकाण सिंहस्थ कुंभमेळा मूलस्थान श्री क्षेत्र कपिलधारा तीर्थ म्हणून ओळखले जाते. तेथे महादेवाचे मंदिर आहे. ते तीर्थ अकरा लाख बत्तीस हजार वर्षें प्राचीन तीर्थस्थान आहे असे मानले जाते.

त्या वेळी त्या तीर्थावर प्रथम कुंभमेळा झाला, म्हणे. कावनाई येथे कुंभमेळा दर बारा वर्षांनी होतो. तेथे पाण्याचे दोन कुंड आहेत. त्यांचे बांधकाम दगडी आहे. दोन्ही कुंडांना गोमुख आहे. गोमुखातून पाण्याची धार सतत चालू असते. गोमुखाची धार कधीही बंद पडलेली नाही, अशी स्‍थानिक धारणा आहे. त्या तीर्थावर स्नान केल्यावर गंगासागर तीर्थाचे पुण्य प्राप्त होते, असा भाविकांचा समज आहे.

कावनाई येथील श्री कामाक्षी देवी मंदिर प्रसिद्ध आहे. कामाक्षी माता मंदिर, श्री क्षेत्र कावनाई हे भारतातील चार शक्तिपीठांपैकी क्रमांक तीनचे शक्तिपीठ समजले जाते. अन्य तीन – १. कांचीपुरा, २. गुवाहाटी व ३. करंजगाव (शेगाव).

मराठवाड्यातील माणकेश्वर गावठाणामध्ये विविध ग्रामदैवतांची मंदिरे आहेत. ती उस्मानाबाद जिल्ह्यातील भूम आणि परांडा या दोन तालुक्यांतील भौगोलिक प्रदेशात आढळतात. माणकेश्वरची निजामाच्या राजवटीचे शेवटचे टोक अशीही ओळख आहे.

शिव-सटवाई ह्या ग्रामदैवताची हेमाडपंथी मंदिरे विश्वरूपा नदीच्या डाव्या तीरावर, माणकेश्वर गावापासून पूर्वेस, एक-दीड किलोमीटर अंतरावर आहेत. शिव आणि सटवाई या दोन देवतांच्या उत्सवप्रसंगी धार्मिक विधी सामुहिक स्वरूपात पार पाडले जातात. ग्रामस्थांमध्ये त्या निमित्ताने ऐक्य व सामंजस्य या भावनांचा सागर ओसंडून वाहताना दिसतो. माणकेश्वरची ख्याती महाराष्ट्रात आणि महाराष्ट्राच्या बाहेर कर्नाटक – आंध्रापर्यंत पसरलेली दिसून येते.

माणकेश्वर गाव उस्मानाबाद जिल्ह्याच्या बार्शी – भूम रस्त्यावर आहे. गाव भूम तालुक्यात आहे. ते बार्शीपासून पंचवीस किलोमीटर अंतरावर आहे. माणकेश्‍वर गावाची लोकसंख्या चार-पाच हजार. तो कायम दुष्काळी भाग म्हणून ओळखला जातो. आजुबाजूचा परिसर सपाट जमिनीचा असून, जमीन काळी ते हलक्या स्वरूपाची आहे. ज्वारी, बाजरी, तूर, कापूस अशी हंगामी व पावसाळी पिके.

माणकेश्‍वर गावची शिव-सटवाईची मंदिरे प्रसिद्ध आहेत. दोन्‍ही देवतांची मंदिरे शेजारी आहेत. त्‍यामुळेे त्‍यांचा उल्‍लेख एकत्रितपणे 'शिव-सटवाई' असा केला जातो. त्‍यापैकी शिवमंदिर हे माणकेश्‍वर मंदिर या नावाने प्रचलित आहे. ते भूमिजा शैलीतील आहे. लोक त्यांच्या घरच्या लहान मुलांचे जावळ (केस) काढण्यासाठी शेजारी असलेल्‍या सटवाई देवीला सतत येत असतात. सटवाई ही ग्रामस्थ देवी. शेंदूर लावलेले लंबुळाकार असे तिचे रूप असते. तिची मूल जन्मल्यानंतर सहाव्या दिवशी ‘सष्टी’ पुजण्याचा प्रघात आहे. त्या दिवशी सटवाई मुलाचे भाग्य त्याच्या कपाळावर लिहिते असा समज आहे. सटवाईच्या भोवती दोन किंवा तीन फूट फंच दगड रचून केलेला आडोसा असतो (बांधकाम केलेले नसत).

बाळ भैरवनाथांचे देवस्थान अहमदनगर जिल्ह्याच्या कोपरगाव तालुक्यातील चांदेकसारे येथे आहे. तो अष्ट भैरवनाथांपैकी एक. त्या ठिकाणी गुढीपाडव्यानंतर पंधरा दिवसांनी दोन दिवस यात्रा भरते. यात्रेत बाळ भैरवनाथ व जोगेश्वरी यांचे लग्न यथासांग होते. बाळभैरवनाथांच्‍या त्‍या देवस्‍थानाचे एक वैशिष्‍ट्य आहे. गावच्‍या परंपरेनुसार गुढीपाडव्‍याला तेथील ग्रामस्थ एका विशिष्ट पद्धतीने येणाऱ्या हवामानाचा-पाऊसपाण्याचा अंदाज बांधतात. त्याला एक वेगळेच पंचांगवाचन म्हणता येईल.

सांगली जिल्ह्याच्या वाळवा (इस्लामपूर) तालुक्यात नरसिंहपूर हे श्री नृसिंहाचे स्थान आहे. इस्लामपूरहून बहे या गावावरून पुढे नरसिंहपूरला जाता येते. तेथे श्री नृसिंहाचे मंदिर भुयारामध्ये आहे. मंदिर पुरातन असून, मंदिराच्या जीर्णोद्धाराचे काम सुरू आहे. बहे गावी कृष्णा नदीवर पूल आहे. बहे गावी कृष्णा नदी दोन प्रवाहांनी वाहते, त्यामुळे मध्ये बेट तयार झाले आहे. त्या बेटावर रामदासस्वामींनी स्थापन केलेला मारुती आहे. कथा अशी, की श्रीराम दंडकारण्यामध्ये फिरत असताना त्या ठिकाणी आले व दैनंदिन आन्हिके करण्यासाठी बेटावर बसले असताना कृष्णा नदीला पूर आला. त्यावेळी मारुतिरायांनी दोन्ही हात आडवे धरल्यामुळे नदीचे दोन प्रवाह निर्माण झाले व रामाचे आन्हिक निर्विघ्नपणे पार पडले! बहे या गावाचा ‘श्रीगुरुचरित्र’ पोथीत ‘बाहे’ असा उल्लेख आढळतो.

श्री कालभैरव आणि त्याच्या बगलेत श्रीजोगेश्वरी अशी मुख्य मूर्ती आमच्या घरात कुलस्वामी/कुलस्वामिनी म्हणून इतर मूर्तींबरोबर पूजेत आहे. ती कुलपरंपरा आहे. मूर्ती गेल्या पाच-सहा पिढ्यांपासून पूजेत आहे.

बुधाई देवीचे ठाणे बोड्डावार या विणकर समाजाच्या घराण्यात बहाद्दरपुरा, तालुका कंधार येथे आहे. रामजी बोड्डावार हे बुधाई देवीचे मानकरी पन्नासच्या दशकात होते. बुधाईची समाधी गावातील महाकाली मंदिराजवळ बांधण्यात आली आहे. बुधाई ही मूळची बोधन. ती निजामाबाद - (आंध्र) येथील असून तेथून ती बहाद्दरपुरा येथे आली. तिने तेथे समाजसेवा केली. तिने गावकऱ्यांसाठी पिण्याच्या पाण्याची सोय केली. बुधाईचा सत्कार किल्ल्यातील राजानेही केला होता व तिला साडी-चोळी ‘भेट’ देऊन तिचे दर्शन घेतले होते.

बुधाईच्या पूजेच्या दिवशी बुधाईच्या आडापासून गावात मिरवणूक वाजतगाजत निघते. मिरवणुकीत देवीचा बकराही चालवत नेतात. बक-यास शेंदूर व हळद लावलेली असते. मिरवणुकीत मानक-यांच्या घरच्या मायमाऊली कडुनिंबाचे ढाळे हाती घेऊन, जमिनीवर लोटांगण व देवीला दंडवत घालत देवीपर्यंत जातात. बोड्डावार कुटुंबीय आठ दिवस आधी गावात जोगवा मागून ज्वारीचे पीठ व तांदूळ जमा करतात. ते तसा जोगवा सर्वप्रथम मातंगाच्या घरी जाऊन मागतात हे विशेष आहे.

श्री खंडोबाराय हे लोकदैवत आहे. खंडेराव हे साळी, माळी, कुणबी, कोळी, सुतार, सोनार, महार-मांग, धनगर, ब्राह्मण, मराठा, लोहार, कहार, चांभार, मेहतर या अठरापगड जातींचे लाडके दैवत, जातिनिर्मूलन झाले असले तरी संबंधित सर्व जाती-पोटजातींचे भाविक श्री. खंडेरायाचे कुळधर्म, कुळाचार करताना दिसतात. मुसलमानदेखील त्या दैवताला भजतात. अहमदनगर जिल्‍ह्यातील कोपरगाव तालुक्यात खंडेराव महाराजाचे मंदिर आहेत. कोपरगाव रेल्‍वेस्‍टेशन महामार्गावर महात्‍मा गांधी जिल्‍हा चॅरिटेबल ट्रस्‍ट लगत असलेले ते देवस्‍थान तेथील ग्रामदैवत म्‍हणून ओळखले जाते. खंडोबा देवस्थानातील रूढी गेल्या दोनशेवीस वर्षांपासून अस्तित्वात असल्याची नोंद आहे.

स्वातंत्र्यप्राप्तीपर्यंत कोपरगाव तालुक्‍यातील मंदिरात गंडेदोरे, अंगारेधुपारे, देव अंगात येणे असे प्रकार चालत. नंतर मात्र त्या प्रथा शिक्षणाचा प्रसार व लोकजागृती यांमुळे मागे पडल्या.