महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्याच्या ‘वणी’ या गावाजवळील सप्तशृंगगडावरील देवीचे स्थान हे आदिशक्तीचे मूळ स्थान असून ते साडेतीन पीठांतील अर्धपीठ आहे असे म्हटले आहे.

एकपीठ ते तुळजापूर । द्वितीय पीठ ते माहूर | तृतीय पीठ ते कोल्हापूर । अर्धपीठ सप्तशृंगी।।

ॐकारातील म कार पूर्ण रूप ही आदिमाया मानली जाते. तीच सप्तशृंगी देवी. ती देवी अठरा हातांची असून आठ फूट उंचीची आहे. ती खूपच भव्य आहे. तिच्या हातात अठरा शस्त्रे व साधने - कमळ, बाण, वज्र, चक्र, त्रिशूळ, तलवार, मणिमाला, कुऱ्हाड, गदा, ढाल; यांसोबत पाश, शक्ती, शंख, घंटा, दंड, धनुष्य, पानपात्र, कमंडलू - आहेत. देवीचे प्रखर तेज डोळ्यांत न मावणारे आहे. तिला अकरा वारी साडी, रोज एका विशिष्ट रंगाची अशी आठवडाभर नेसवली जाते. तिच्या चोळीसाठी तीन खण वापरले जातात. तिला तिच्या गळ्यातील मंगळसूत्र, नाकातील नथ, कानातील कर्णफुले आदी अलंकारही शोभून दिसतात. वणी येथील देवीच्या दर्शनासाठी आलेले काही उपासक नासिकच्या पंचगंगा, रामकुंड, येथील ‘पवित्र’ जल घेऊन येतात व ते देवीच्या मंगलस्नान अभिषेकासाठी वापरतात.

नांदेडपासून एकशेतीस किलोमीटरवरील मातापूर (माहुरगड) हे रेणुकामातेचे स्थान आहे. नांदेड मराठवाड्यात येते. त्याचा महिमा रेणुका महात्म्यातून गायिला गेला आहे. रेणुका हीच एकवीरा अदिती आहे. तिचे स्वयंवर झाले नि ती जमदग्नी ऋषींची धर्मपत्नी झाली. कान्यकुब्ज येथील रेणू राजाने कन्याप्राप्तीसाठी भागीरथीच्या तीरावर केलेल्या यज्ञातून ती प्रकटली, तीच कन्या रेणुका. इंद्राने स्वयंवरात दिलेल्या कामधेनू, कल्पतरू, दिव्य चिंतामणी, परीस व सिद्धपादुका या गोष्टी सोबत घेऊन, रेणुका पतीच्या सोबत त्यांच्या घरी आली. तिला वसू, विश्वावसू, बृहद्भान, बृहकरत्न आणि परशुराम हे पाच पुत्र झाले. 

श्रीदत्त उपासना मार्गातील परम अधिकारी पुरुष आणि योगसाधनेतील शक्तिसंक्रमण योगांचे दार्शनिक म्हणून श्री गुळवणी महाराज सर्वश्रुत आहेत. योगमार्गातील दीक्षागुरू श्री गुळवणी महाराज हे विख्यात दत्तावतारी श्रीमत् वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांचे परमप्रिय शिष्य होते. त्यांचे माध्यमिक शिक्षण कोल्हापुरातील राजाराम हायस्कूलमध्ये झाले. आठव्या वर्षी उपनयन झाल्यावर संध्या, पूजा, पुरुषसुक्त आणि तसेच खुपसे धार्मिक शिक्षणही यथासांग झाले. त्यांना चित्रकलेचे उपजत ज्ञान होते. महाराजांचा आचारधर्मावर कटाक्ष. त्यांचे सारे जीवन हा आचारधर्माचा वस्तुपाठ होता. 'व्रतवैकल्ये, अनुष्ठाने करावीत; परंतु न घडली तरी खिन्न होऊ नये, सदाचाराने मात्र वागावे. निर्मल अंत:करण आणि सदाचार यांच्यामुळे ईश्वर संतुष्ट होतो. ईश्वर आहे ही भावना ठेवून वागल्यामुळे जीवन सार्थकी लागेल' अशी त्यांची शिकवण होती.

-संकलन

श्रीक्षेत्र गाणगापूर हे तीर्थस्थान गुलबर्ग्यापासून पश्चिमेला चाळीस किलोमीटरवर आहे. ते क्षेत्र भीमा आणि अमरजा या नद्यांच्या संगमावर आहे. तेथे यात्रेकरूंची स्नान करण्याकरता गर्दी होते. त्याचा उल्लेख गुरूचरित्रात गाणगाभवन, गंधर्वभवन, गंधर्वपूर असा येतो. दत्तावतार श्रीनृसिंहसरस्वती यांची चोवीस वर्षांची तपश्चर्या तेथेच झाली. प्रथम ते संगमावरच (भीमा- अमरजा) राहत असत, नंतर गावातील मठात राहू लागले. मठात त्यांच्या पादुका आहेत. त्यांना 'निर्गुण पादुका' म्हणतात. मठ किंवा निर्गुण पादुकामंदिर गावाच्या मध्यभागी आहे. मठाच्या पूर्वेला व पश्चिमेला दोन महाद्वारे आहेत. पश्चिम महाद्वार प्रशस्त असून त्यावर नगारखाना आहे. मठात सात ओवऱ्या असून, त्यात सेवेकरी लोक अनुष्ठान करत बसतात. मठातील पादुकांच्या गाभाऱ्याला द्वार नाही. भक्तांना पादुकांचे दर्शन चांदीने मढवलेल्या एका लहान झरोक्यातून घ्यावे लागते. 

हे ही लेख वाचा - 
नरसिंहपूरचे ज्वाला नृसिंह मंदिर
रवळनाथ - लोकदेव व क्षेत्रपाळ

‘तरति पापादिंकं यस्मात’ - ज्याच्यामुळे पापादिकांतून तरून जाता येते ते म्हणजे तीर्थ होय!

‘क्षीयते पातकं यत्र तेनेदं क्षेत्रमुच्यते’ - ज्या स्थानी गेल्याने माणसाच्या हातून कळत-नकळत घडलेल्या पापकर्मांचा क्षय होतो ते तीर्थक्षेत्र होय! - स्कंदपुराणात तीर्थक्षेत्राची व्याख्या अशी केली आहे.

तीर्थ या शब्‍दाचा शब्‍दशः अर्थ - पवित्र अशा सागरसरितांचे जल. तशा सागरसरितांच्या किनारी वसलेले स्थान म्हणजे ते तीर्थस्थानच होय.