मोरोपंत पराडकर हे महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध जुने कवी. त्यांचा जन्म 1729 साली पन्हाळगडावर झाला. पराडकर हे मूळचे रत्नागिरीतील राजापूर प्रांतांतील सौंदल घराणे. पराडकरांचे वास्तव्य तेथे अनेक वर्षें होते. पुढे कित्येक घराणी कोकणातून 1700 ते 1715 या पंधरा वर्षांच्या कालावधीत देशावर आली. त्यामध्ये मोरोपंतांचे वडील रामाजीपंत आणि गोळवलीकर पाध्ये यांच्यापैकी केशव व गणेश पाध्ये यांचाही समावेश होता. ते पन्हाळगड येथे येऊन शाहू महाराज यांच्याकडे देशकार्यात दाखल झाले. त्यामुळे मोरोपंत यांचा जन्म पन्हाळगड येथे झाला. रामाजीपंत यांना तीन मुले आणि एक मुलगी. मोरोपंत त्या तीन मुलांमधील तिसरे. मोरोपंतांच्या वडिलांनी तत्कालीन वैदिक शिक्षणपद्धतीप्रमाणे मोरोपंत यांच्याकडून लिहिणे, वाचणे, स्तोत्रपठण, पुराणांचे वाचन करवून घेतले. मोरोपंत यांनी संस्कृत, काव्य, नाटक व अलंकारशास्त्र यांचे अध्ययन केशव पाध्ये आणि गणेश पाध्ये यांच्याकडून आठ वर्षें करून घेतले. मोरोपंत यांनी चाळीस संस्कृत ग्रंथ त्या कालावधीत लिहिले. पुढे, त्यांचे वडील श्रीमंत बाबूजी नाईक बारामतीकर यांच्या आश्रयास बारामतीला आले. बाबूजी नाईक यांनी मोरोपंत यांच्या अंगी असलेले विद्वत्तेचे गुण पाहून वाड्यात पुराणाचे कथन करण्यास ठेवले. आनंदी आणि लक्ष्मीबाई या त्यांच्या दोन पत्नी होत्या. नाईक यांनी त्यांच्या वाड्याशेजारीच दक्षिणेलाएक वाडा मोरोपंत यांना राहण्यास दिला. नाईक यांच्या प्रेमाबद्दल मोरोपंत यांनी लिहिले आहे -

काही नद्या जगाच्या नकाशात पटकन नजरेत भरतात. अमेझॉन, नाईल, गंगा, ब्रह्मपुत्रा या नद्या लांबीला अफाट, त्यांची पात्रे प्रचंड मोठी आणि त्यांच्यावर विसंबून राहणारे लोकही भरपूर. नाईल ही जगातील सर्वांत लांब नदी. ज्येष्ठ कथाकार जी.ए. कुलकर्णी, त्यांच्या पत्रांत माणसाचे आयुष्य कसे अनाकलनीय असते आणि त्याला अनपेक्षित दिशा कशी मिळते हे सांगताना नाईलचे उदाहरण अनेकदा देतात. व्हाईट नाईल जेथे उगम पावते, तेथून शंभरेक मैलांवर लाल समुद्र आहे. ती पुढेही वाहताना किंचित उजवीकडे वळून लाल समुद्रात जाऊ शकली असती. दक्षिणेला अरबी समुद्र आहे; तोही तसाच जवळ. पण नाईल नदी लाल समुद्र, अरबी समुद्र यांना बाजूला ठेवते आणि ब्लू नाईलला सोबत घेऊन, सहारा वाळवंट तुडवत हजारो मैल उत्तरेला जाते व अखेर, भूमध्य समुद्रात विसर्जित होते! चौफेर वाळवंट, पाण्याचा सतत तुटवडा, कमी पाऊस या सगळ्या प्रतिकूल गोष्टी असतानादेखील, नाईल अनेक नागमोडी वळणे घेत उत्तरेकडेच जाते. पाण्याचा एका दिशेने जाणारा तो अविरत प्रवाह हा अनेक अनाकलनीय नैसर्गिक प्रक्रियांवर अवलंबून असतो. नदीला जिवंत माणसाप्रमाणे असलेली ती प्रबळ उर्मी गेली कित्येक शतके माणसाला विचार करण्यास लावत आहे. तिच्या प्रत्येक कृतीमागे आणि प्रक्रियेमागे किती मोठी गुंतागुंत आहे आणि तिचा तो प्रवास किती काळ चालू आहे ते समजले तर बघता बघता, सगळ्या पृथ्वीचा इतिहास नजरेसमोर स्पष्ट होत जाईल.

श्रीक्षेत्र गाणगापूर हे तीर्थस्थान गुलबर्ग्यापासून पश्चिमेला चाळीस किलोमीटरवर आहे. ते क्षेत्र भीमा आणि अमरजा या नद्यांच्या संगमावर आहे. तेथे यात्रेकरूंची स्नान करण्याकरता गर्दी होते. त्याचा उल्लेख गुरूचरित्रात गाणगाभवन, गंधर्वभवन, गंधर्वपूर असा येतो. दत्तावतार श्रीनृसिंहसरस्वती यांची चोवीस वर्षांची तपश्चर्या तेथेच झाली. प्रथम ते संगमावरच (भीमा- अमरजा) राहत असत, नंतर गावातील मठात राहू लागले. मठात त्यांच्या पादुका आहेत. त्यांना 'निर्गुण पादुका' म्हणतात. मठ किंवा निर्गुण पादुकामंदिर गावाच्या मध्यभागी आहे. मठाच्या पूर्वेला व पश्चिमेला दोन महाद्वारे आहेत. पश्चिम महाद्वार प्रशस्त असून त्यावर नगारखाना आहे. मठात सात ओवऱ्या असून, त्यात सेवेकरी लोक अनुष्ठान करत बसतात. मठातील पादुकांच्या गाभाऱ्याला द्वार नाही. भक्तांना पादुकांचे दर्शन चांदीने मढवलेल्या एका लहान झरोक्यातून घ्यावे लागते. 

हे ही लेख वाचा - 
नरसिंहपूरचे ज्वाला नृसिंह मंदिर
रवळनाथ - लोकदेव व क्षेत्रपाळ

करमाळा तालुक्यातील केम हे दहा हजार लोकसंख्येचे गाव. केमचे कुंकू संपूर्ण राज्यात प्रसिद्ध आहे. त्या गावात हळद-कुंकू उत्पादन केले जाते. कुंकू निर्मितीमध्ये हळकुंडे, चिंच पावडर, स्टार्च पावडर आदी वापरले जाते. केमची कुंकू कारखानदारी सर्वदूर पोचली आहे. कुंकू दिल्ली, अहमदाबाद, बंगलोर, हैदराबाद, जयपूर, उज्जैन, पटना, वैष्णोदेवी, केरळ आदी ठिकाणी जात असते. गावाने कुंकू निर्मितीच्या उद्योगधंद्यामुळे चांगली प्रगती केलेली आहे; बेरोजगारीमुळे गाव ओस पडलेले नाही. कुंकवाचे दर वीस रुपये किलोपासून ते दीडशे रुपये किलोपर्यंत आहेत. त्याच्या प्रतवारीनुसार ते भाव ठरवले गेले आहेत. एका कारखान्यात दोन मजुरांपासून दहा मजुरांपर्यंत माणसे कामाला असतात.

सोलापूर जिल्ह्यातील रणजित डिसले या शिक्षकाने विकसित केलेली 'क्यूआर कोड' पद्धत महाराष्ट्र शासनाने क्रमिक पुस्तकांमध्ये 2015 पासून वापरण्यास सुरुवात केलेली आहे. डिसले यांनी शिक्षणाची उद्दिष्टे विद्यार्थ्यांपर्यंत प्रभावीपणे पोचवण्यासाठी हा यत्न केला आहे. त्याचे सकारात्मक दृश्य परिणाम दिसत आहेत. त्यामुळे 'क्यूआर कोड' पद्धत जून 2019 पासून संपूर्ण भारतात राबवण्यात येणार आहे. हा महाराष्ट्रातील एका शिक्षकाचा मोठाच बहुमान होय.

एएस(as) ज्ञानेश्वर वैद्य हे छायाचित्रणाची पदवी मिळवणारे पश्चिम महाराष्ट्रातील पहिले व्यक्ती आहेत. त्यांनी छायाचित्रणात AFIP ही राष्ट्रीय तर AFIAP ही आंतरराष्ट्रीय पदवी प्राप्त केली आहे. त्यांनी छायाचित्रणात तीन वर्षांत छत्तीस सुवर्णपदके, बावीस रौप्य पदके, तर सोळा कांस्यपदके जिंकलेली आहेत. ते छायाचित्रकारांचे गुरू म्हणून कोल्हापूर जिल्ह्यात ओळखले जातात.  

“पलीकडे ओढ्यावर  माझे गाव ते सुंदर
झाडाझुडपात आहे  लपलेले माझे घर....”

शाळेत असताना खेड्यातील घराची ही कविता वाचताना, खेड्याबद्दल कुतूहल वाटायचे. एसटीने कधी प्रवास करताना मध्ये मध्ये खेडीगावे दिसायचीदेखील. मोजकी घरे, घरांशिवाय दुसर्‍या कोणत्या सुविधा नसलेले खेडे पाहून वाटायचे, त्या गावातील लोक तेथे कसे राहत असतील? त्यांना तेथे करमत कसे असेल? कर्मधर्मसंयोगाने, माझे पुढील आयुष्य हेच त्या बालपणीच्या प्रश्नांचे उत्तर झाले!

माझ्यासाठी ‘माझे माहेर पंढरी’ या फक्त गाण्यातील ओळी नाहीत; तर त्या माझ्या खर्‍या आयुष्याचा भाग आहेत. पंढरपूर हे माझे माहेर. ते तेव्हा काही मोठे शहर नव्हते, पण तालुक्याचे ठिकाण होते व मोठे तीर्थक्षेत्र! परंतु मला सासर मिळाले ते माळावरील एकदम दुर्लक्षित गाव. सोलापूर जिल्ह्यातील करमाळा तालुक्यामधील कोळगाव. महाराष्ट्राच्याच काय पण सोलापूर जिल्ह्याच्या कोणत्याही नकाशात ठिपक्याएवढीसुद्धा त्या कोळगावला जागा नसायची. अगदी इनमीन शंभर उंबर्‍यांचे गाव. गावची लोकसंख्या साधारण आठशेच्या आसपास. गावात पाण्याची एकच विहीर आणि एकच आड. विहिरीच्या पायर्‍या उतरून किंवा आडावरील रहाटाने पाणी शेंदून पाण्याच्या घागरी आणाव्या लागत.

आनंद कुंभार यांचे घर सोलापूर पूर्व भागातील बोल्ली मंगल कार्यालयाजवळील अशोक चौक परिसरातील एका गल्लीत आहे. मी आणि नितीन अणवेकर त्या छोट्या चाळीवजा इमारतीतील त्यांच्या घराच्या समोरच्या एका खोलीत शिरलो अन् नजर हटणार नाही अशी माझी अवस्था झाली! नितीनचा पुस्तकांच्या त्या स्वर्गात येण्याचा अनुभव नेहमीचा असल्याने त्याच्या चेहऱ्यावर तो मला सोलापूर शहराचा वारसा दाखवत असल्याचा आनंद होता, तर मी त्या अभ्यास मंदिरावरील पुस्तकरूपी शिल्पांनीच मोहरलो होतो. खोली पुस्तके अन् त्या पुस्तकांच्या सावलीत बुडालेली होती आणि ते तर मंदिराचे बाह्यरूप होते. मुखमंडप, सभामंडप, त्यातील देव्हारे, शिखर... सारे मंत्रमुग्ध करणारे. सर्वत्र मासिकांचे अन् पुस्तकांचे गठ्ठे... मंदिराचे अंतराळ अन् गर्भगृह अशी दहा बाय वीसची ती खोली अंगावर रोमांच निर्माण करत होती. आनंद कुंभार यांचे वय पंचाहत्तरीच्या जवळपास... मन मात्र पंचविशीतील. भिंतीवरील दोन शर्ट टांगण्याची जागा फक्त रिकामी असावी. मी धाडसाने ‘किती पुस्तके आहेत?’ असे विचारले. ‘असतील सात-आठ हजार.’ ‘बापरे इतकी?’ असे मी म्हणाल्यावर कुंभार म्हणाले, ‘कोठे कोठे ठेवणार? त्यामुळे 1950 पूर्वी प्रसिद्ध झालेली एक हजार दुर्मीळ पुस्तके पुणे विद्यापीठाला भेट म्हणून दिली!”

सोलापूर जिल्ह्यातील मौजे पोथरे हे गाव करमाळ्यापासून पाच किलोमीटरवर आहे. गावची लोकसंख्या सुमारे चार हजार आहे. ते गाव करमाळा-जामखेड व पुढे बीड असा प्रवास करताना रस्त्याच्या पश्चिमेकडे वसलेले दिसते. गावात प्रवेश करताना शनेश्वर देवस्थानाची लोखंडी कमान दृष्टीस पडते. पुढे, थोड्या अंतरावर पुरातन वास्तू दिसून येते. ती वास्तू शनेश्वर मठ या नावाने ओळखली जाते. मोठमोठ्या दगडांतून साकारलेली ती वास्तू भक्तांचे, पर्यटकांचे, प्रवाशांचे लक्ष खिळवून ठेवते. वास्तू कधी बांधली गेली त्याबाबत निश्चित माहिती नाही.