'थिंक महाराष्‍ट्र डॉट कॉम'च्‍या नव्‍या ग्रंथाचे प्रकाशन

अजिंठ्याच्‍या लेण्‍यांतील फिकट होत चाललेल्‍या चित्रांना मूळ रंगाचा तजेला नव्‍या तंत्रांनी मिळवून देण्‍याचा महत्त्वाकांक्षी व यशस्‍वीही प्रयत्‍न नाशिकच्‍या प्रसाद पवार या फोटोग्राफरने चालवला आहे. त्‍यांच्‍या त्‍या कामाची दखल जगभर घेतली जात आहे. 'थिंक महाराष्‍ट्र डॉट कॉम'ने त्‍या आगळ्या प्रयत्‍नाची स्‍क्रीनवरील दृश्‍य झलक प्रेक्षकांसमोर सादर करण्‍याचा अभिनव कार्यक्रम योजला आहे. प्रसाद पवार यांची मुलाखत ठाण्‍याचे किरण भिडे घेणार आहेत.

निमित्त आहे ते 'थिंक महाराष्‍ट्र डॉट कॉम'वरील निवडक साहित्‍याचा संग्रह असलेल्‍या 'महाराष्‍ट्राचे संस्‍कृतिसंचित - खंड दोन' या ग्रंथाच्‍या प्रकाशनाचे. 'व्हिजन महाराष्‍ट्र फाउंडेशन'तर्फे पोर्टलवरील निवडक साहित्‍याचे खंड, अर्थसहाय्य मिळेल त्‍याप्रमाणे प्रसिद्ध होत असतात. 'महाराष्‍ट्राचे संस्‍कृतिसंचित - खंड दोन' या पुस्‍तकाचे प्रकाशनही आगळ्या वेगळ्या पद्धतीने होणार आहे. भाषणे वगैरे नाहीत. ज्ञानाकांक्षी दोन व्‍यक्‍तींच्‍या - नगररचनाकार सुलक्षणा महाजन व स्‍वतः ख्‍यातनाम चित्रकार असूनही चित्रकलेचे विविधांगी डॉक्‍युमेण्‍टेशन व्‍हावे यासाठी झटणारे सुहास बहुळकर - यांच्‍या हस्‍ते ग्रंथाचे प्रकाशन होईल. त्‍याच वेळी स्‍क्रीनवर त्‍यांच्‍या अभ्‍यासाचा परिचयदेखील करून देण्‍यात येईल.

“बुध्द माझ्या आयुष्यात कधीच नव्हता...आणि आता, त्याच्याशिवाय दुसरा विचार माझ्या मनात येत नाही.” प्रसाद पवार त्याच्या आयुष्यातील परिवर्तनाबद्दल बोलत होता.
 

प्रसादला तीन डोळे आहेत. दोन डोळे आपल्या सगळ्यांना असतात तसे आणि त्याचा तिसरा डोळा आहे, त्याचा कॅमेरा! त्याच्या तिस-या डोळ्याला समोर जे, जसे आहे ते दिसतेच, पण त्याही पलीकडे जे अव्यक्त व अनंत आहे तेही जाणवते. त्या जाणिवेतूनच, तो सध्या एका प्रकल्पावर झपाटल्यासारखा काम करत आहे. त्याचा संबंध आहे दोन हजार वर्षांपूर्वी अजिंठ्याच्या लेण्यांमध्ये रंगवल्या गेलेल्या चित्रांशी. प्रसादने त्याला स्वत:ला त्या वेळचे सामाजिक जीवन, राहणीमान, कला, जीवनशैली यांविषयी तपशिलात जाऊन बोलणा-या त्या चित्रांचा सांभाळ व्हावा यासाठी वाहून घेतले आहे.
 

मानवी कला आणि सप्तकुंडांचा निसर्गचमत्कार...

महाराष्ट्रातली लेणी हा दृश्य इतिहासातला चमत्कार आहे! भारतात बाराशे लेणी आहेत. त्यांपैकी आठशे महाराष्ट्रात आहेत. महाराष्ट्राबाहेर नाव घेण्याजोगी फक्त मध्यप्रदेशातली बाघ येथली लेणी. अजिंठ्यातील लेण्यांना तर वैश्विक ठेव्यात स्थान मिळाले आहे. एका व्यक्तीने कलेचा परमोच्च बिंदू गाठला अशी उदाहरणे आहेत. पंडित भीमसेन जोशी मंद्रसप्तकातून तारसप्तकात जाणारी लखलखती दीर्घ तान घेत तेव्हा अंगावर शहारे येत. तसाच अनुभव उस्ताद अलिअकबरखां सरोदचा टणत्कार करत तेव्हा येर्इ. एक व्यक्ती प्रतिभेने आणि परिश्रमाने लोकांना गुंगवून ठेवण्याचा चमत्कार करू शकते, त्याचेही आश्चर्य वाटते. लेखनात, चित्रकलेत आणि अन्य विषयांतही असे चमत्कार आहेत, पण अजिंठ्याची गोष्ट वेगळी आहे. झपाटलेल्या कुशल कलाकारांचा गट अजिंठ्याच्या घळीत डोंगर पोखरून त्यात चित्र-शिल्पकथा रंगवतो व ते काम पिढ्यानुपिढ्या चालू राहते तेव्हा मती गुंग होऊन जाते. त्यामुळे जो कोणी अजिंठ्याला भेट देतो तो चाट पडतो.
 

आजच्या आधुनिक युगात अत्यंत प्रगत अशा उपकरणांचे साह्य घेऊन खगोलशास्त्राच्या अंगाने अजिंठ्यात संशोधन केल्यास काय रत्ने हाती लागतील, याबद्दल पुरातत्त्व शास्त्राचे प्राध्यापक असलेले अरविंद जामखेडकर यांच्या मनात उत्सुकता होती. त्यांचा विद्यार्थी आणि खगोल अभ्यासक म्हणून मला त्यांच्याबरोबर काम करण्याची संधी मिळाली. अजिंठा आणि वेरूळच्या गुंफांची रचना खगोलशास्त्रीय दृष्टीने कशी आहे यावर संशोधन होणार होते. मुंबईच्या टाटा इन्स्टिट्यूट चे प्राध्यापक मयंक वाहिया यांची या कामी साथ होती. मग 21 जूनचा ‘मुहूर्त’ पाहून निघालो. 21 जून म्हणजे विष्टंभ बिंदू. सूर्य त्या दिवशी जास्तीत जास्त उत्तरेकडे सरकलेला असतो. त्यामुळे तो दिवस उत्तर गोलार्धात मोठ्यात मोठा असतो. त्या दिवसाला सर्व प्राचीन वाङ्‌मयातही खूपच महत्त्व आहे. त्या दिवशी उगवत्या सूर्याचा प्रकाश सरळ आत गुंफेत बुद्ध मूर्तीवर पडतो का, याचा शोध घ्यायचे आम्ही ठरवले.

अजिंठा लेणी औरंगाबाद जिल्ह्याच्या सिल्लोड तालुक्यात आहेत. भारतीय पुरातत्त्व खात्याने क्रमांक दिलेली एकूण ‘तीस’ लेणी आहेत. ती सर्व बौद्धधर्मीय आहेत. त्यात ‘विहार’ व ‘चैत्यगृह’ या दोन प्रकारच्या लेण्यांचा समावेश आहे. लेणी क्रमांक नऊ, दहा, अकरा, सव्वीस आणि एकोणतीस ही चैत्यगृहे म्हणजे भिक्षूंना उपासनेसाठी कोरलेली लेणी होत. बाकीची सर्व लेणी ‘विहार’ म्हणजे भिक्षूंना पावसाळ्यात राहण्यासाठी (वस्सावास-वर्षावास) कोरलेली निवास्थाने आहेत.