पवई सरोवर हे कृत्रिम रीत्या निर्माण करण्यात आलेले आहे. सरोवराखालील जागा इंग्रज सरकारने फ्रामजी कावसजी पवई यांना लीजवर दिली होती. ते पश्चिम भारतातील अॅग्रीकल्चरल व हॉर्टिककल्चरल सोसायटीचे उपाध्यक्ष होते. सरोवराची निर्मिती त्यांच्या जागेवर 1891 साली झाल्यामुळे पवर्इ यांचे नाव सरोवराला देण्यात आले. सरोवराच्या काठावर आयआयटी व निटी यांसारख्या प्रसिद्ध संस्था वसल्या आहेत. सरोवराचा आकार, ते बांधण्यात आले त्यावेळी 2.1 चौरस किलोमीटर(म्हणजे पाचशेवीस हेक्टर) एवढा होता. सरोवर जास्त खोल नाही. त्याची खोली वेगवेगळ्या ठिकाणी तीन ते बारा मीटर एवढी आहे. आरंभी, सरोवरातील पाण्याचा वापर मुंबईकर पिण्यासाठी करत असत. पण आता, ते पाणी पिण्यासाठी अयोग्य म्हणून घोषित करण्यात आले आहे. सध्या पवई सरोवर हे पर्यटन स्थळ म्हणून ओळखले जाते.

पवई सरोवर ज्या ओढ्यावर बंधारा बांधून तयार झाले तो ओढा पूर्वी मिठी नदीला जाऊन मिळत होता. त्या ओढ्यावर दोन बंधारे बांधून सरोवराची निर्मिती झाली आहे. ते बांधकाम एका वर्षात पूर्ण झाले. त्या साठी साडेसहा लाख रुपये खर्च आला. तयार झालेले सरोवर वेस्टर्न इंडिया फिशिंग असोसिएशनला भाडेपट्टीवर देण्यात आले. महाराष्ट्र स्टेट अँग्लिंग असोसिएशन नावाची नियमित संस्था 1955 साली सुरू करण्यात आली व सरोवर त्या संस्थेकडे सोपवण्यात आले. सरोवराची काळजी घेणे, ते स्वच्छ ठेवणे, त्याची डागडुजी करणे आणि त्याचे सौंदर्यीकरण इत्यादी उद्देश त्यांच्या स्थापनापत्रात दाखवण्यात आले आहेत.

झाडीपट्टी हा विदर्भाच्या भंडारा जिल्ह्यातील भाग तलावांचा प्रदेश म्हणून ओळखला जातो. काही तलाव केवळ कागदोपत्री आहेत, तर काही अत्यंत वाईट अवस्थेत. तलावांचे पाणी, मासे यांचा र्‍हास झाला, त्यामुळे त्यावर उपजीविका असणार्‍या लोकांच्या पोटापाण्याचा प्रश्न निर्माण झाला. त्या तलावांना व त्यावर अवलंबून असणार्‍या मासेमार; तसेच, स्थानिक लोकांना काही अभ्यासक मंडळांच्या पुढाकारातून नवजीवन मिळाले आहे. तशीच एक संस्था म्हणजे 'भंडारा निसर्ग व संस्कृती अभ्यास मंडळ'. त्या संस्थेची सुरुवात राजकमल जोब, अमोल पदवाड, नंदू देवसंत, संजीव गजभिये अशा काही मित्रांनी मिळून 1993 मध्ये केली. संस्थेकडून शाळांमध्ये मुलांना पक्षीनिरीक्षण शिकवणे, विज्ञानवादी कार्यक्रम घेणे असे उपक्रम राबवले जात असत. संस्थेचे संचालक आहेत मनीष राजनकर. मनीष राजनकर एम.ए. इंग्लिश लिटरेचर घेऊन झाले, पण या वेगळ्याच छंदात व त्यातून त्यासंबंधीच्या अभ्यासात पडले. ते पर्यावरणाचे काम 1995-96 पासून करत आहेत. राजनकर म्हणाले, “भंडारा आणि त्या आसपासचे आमचे बहुतांश जिल्हे हे तलावांचे जिल्हे असल्याने स्थलांतर करुन येणारे अनेक पक्षी त्या भागात बघण्यास मिळतात. तलाव बांधणारे काही समाज त्या भागात आहेत.

औंध हे सातारा जिल्ह्यातील खटाव तालुक्यात आहे. औंध हे श्रीमंत पंडित पंतप्रतिनिधी यांच्या संस्थानाचे मुख्य ठिकाण होते. ते ऐतिहासिक स्थानदेखील आहे. त्या ठिकाणी प्राचीन यमाई देवीचे मंदिर आहे. यमाई देवीने औंधासुर या राक्षसाचा वध केल्यानंतर देवीला जखमांच्या दाहकतेने ग्रासले होते. तेव्हा देवीने ती दाहकता कमी करण्यासाठी औंधच्या तळ्यात स्नान केले. त्या तळ्याचे महत्त्व भाविकांसाठी तीर्थाप्रमाणे आहे. यमाई देवीची मोठी यात्रा दरवर्षी पौष पौर्णिमेपासून अमावस्येपर्यंत असते.

पौराणिक भाग सोडला तर औंधमध्ये पद्माळे, नागाळे व विशाळे अशी तीन तळी होती. त्यांपैकी विशाळे हे तळे बुजले गेले आहे. इतर दोन तळी सध्या वापरात आहेत. ती तळी निर्माण कशी झाली याबद्दल अचूक माहिती नाही, पण ती आटपाडीतील नागोजी सावकाराने बांधली असे म्हणतात. म्हणूनच त्यातील एकाचे नाव ‘नागाळें’ असे आहे. तळ्याच्या ऐतिहासिक खुणा मात्र आहेत. नागाळे तळ्यातील पाण्याने आंघोळ केल्याने खरुज, नायटा नाहीसा होतो अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. तर शास्त्रज्ञांच्या संशोधनानुसार त्या तळ्यातील पाणी झिरपणाऱ्या खडकांमध्ये काही खडक गंधाचे असल्याने तो प्रभाव पडतो. मोराल्यातील मोराळे व यमाईच्या डोंगरात अजून एक तळे आहे, त्यास दुर्गाळे अशी पाच तळे असल्याच्या खुणा सापडतात.

गावातील वापरात असणारे तळे म्हणजे नागाळे. त्या तळ्याचा आकार चौरसाकृती असून त्याला पाच घाट आहेत. ते पुढीलप्रमाणे- श्री यमाई देवी घाट, श्री मोकळाई देवी घाट, श्री तुकाई देवी घाट, पैलवान घाट, श्रीनिवास घाट.

सोमनाथ म्हणजे दुसरे ‘आनंदवन’च! परंतु ‘आनंदवना’पेक्षा तेथे काही खास आहे.  ते म्हणजे, वाहून जाणाऱ्या पाण्याचा वापर करण्यासाठी कल्पकतेने अमलात आणलेल्या उपाययोजना. विकास आमटे यांच्या प्रयोगशीलतेतून अस्तित्वात आलेले जलसंधारणाचे विविध प्रयोग आणि त्या माध्यमातून लाभलेली जलश्रीमंती हे ‘सोमनाथ’चे शक्तिस्थान. विकास आमटे हे ‘सोमनाथ प्रकल्पा’चे आधुनिक भगीरथ आहेत.

प्रकल्पाच्या एक हजार तीनशेएकाहत्तर एकर परिसरात पूर्वी शेती होती, पाणीदेखील उपलब्ध होते. चंद्रपूर जिल्ह्यातील ताडोबा अभयारण्यालगतचा तो परिसर. तो विपुल पावसासाठी प्रसिद्ध आहे. बाबा आमटे यांनी त्या परिसरातील एका नाल्यावर दहा मीटर उंचीचा बंधारा उभारला; पाणी साठवण्याची व्यवस्था केली. त्यामुळे ‘सोमनाथ’ म्हणजे ‘आनंदवन’ आणि अन्य बाबा आमटे प्रेरित प्रकल्प यांच्यासाठी धान्याचे कोठार ठरले. ‘सोमनाथ’ म्हणजे आमची तांदळाची खाण असे साधना आमटे म्हणत. कुष्ठमुक्तांनी त्यांच्या घामातून उभारलेले, आदर्श असे स्वयंपूर्ण गाव! तशी ख्याती ‘सोमनाथ’ने निर्माण केली.

मुंबईच्या पवई तलावाचे जलसंरक्षण कार्य 'नौशाद अली सरोवर संवर्धिनी' करते. पवई तलाव आणि दिवंगत ‘ख्यातनाम संगीतकार नौशाद अली यांचे नाते अतूट होते. नौशाद अली हे ‘महाराष्ट्र स्टेट अॅग्लिंग असोसिएशन’चे अनेक वर्षे अध्यक्ष होते. त्यांना त्यांच्या कारकिर्दीतील उत्तम काम पवई तलावाच्या काठीच सुचले आहे असे ते काही वेळा बोलून दाखवत. पवई तलावाच्या संवर्धनाकरता ‘नौशाद अली सरोवर संवर्धिनी’ या संस्थेची स्थापना झाल्याने माझ्या वडिलांचे स्वप्न पूर्ण झाले असे त्यांचे ज्येष्ठ पुत्र राजू नौशाद अली म्‍हणतात व वडिलांचे नाव सरोवर संवर्धिनीला दिल्याने आनंद व्यक्त करतात.

 भीष्माचार्यांनी युधिष्ठिराला उपदेश करताना महाभारताच्या शांति‍पर्वात म्हटले आहे, की “हे राजन,लक्षात ठेव या सृष्टीचा उदय नद्यांपासून होता. नद्यांसारखे कल्याणकारी दुसरे कुणीही नाही. तेव्हा सगळ्या नद्यांचे रक्षण, संवर्धन करणे हाच राजाचा धर्म आहे.”
 

 नद्यांचे महत्त्व महाभारत काळापासून विशद केले जात असले, तरी नद्यांबाबत आपण आणि आपले राज्यकर्ते म्हणावे तेवढे जागरूक नाही. त्याचे ज्वलंत उदाहरण म्हणून सांगली, सातारा आणि सोलापूर जिल्ह्यांतून वाहणा-या माणगंगा या ऐतिहासिक नदीचे देता येईल. पश्चिम महाराष्ट्रातील सांगली , सोलापूर आणि सातारा या तीन सुजलाम्-सुफलाम् जिल्ह्यांतील दुष्काळी भाग म्हणजे माणदेश. पाऊसमान कमी म्हणून समृद्धता नाही आणि समृद्धता नाही म्हणून विकास नाही. या दुष्टचक्रात अडकलेल्या माणदेशी माणसांचे स्वप्न आहे विकासाचे. पण शेतीच्या आणि पिण्याच्या पाण्याला पारख्या असलेल्या त्या माणसांवर निसर्गानेच अन्याय केला आहे. त्या भागातून जाणारी माणगंगा नदी पावसाळ्याचे काही दिवस सोडले तर कायम कोरडी असते.